Թովմա 3-29 Tovma

< Previous Next >
29:0 Վասն մահուան Աշոտի Վասպուրական իշխան ի Նախճաւան քաղաքի:

29:0 Concerning the death of Ashot, prince of Vaspurakan, in the city of Nakhchavan:

29:1 Յայսմ վայրի ոչ մտադիւր ախորժակօք գրեմ զճառս պատմութեանս, որ տրտմականքն, քան թէ ուրախականքն յառաջանան տիրել ինձ:

29:1 At this point not with ready willingness do I continue my narrative, for grief rather than joy overtakes me:

29:2 Թախիծք անզրաւք, քան թէ խնդութեանցն աճեն բողբոջք. արտօսր յորդառատ վտակաց ծաւալին յաչաց, քան թէ ծաղուն խողխոջեն խխնջիւնք. գլորումն, քան թէ կանգնումն յառաջատեն. բեկումն սրտի, քան թէ քաջութիւն պնդութեան ի ներքս դիմեն. կեանք ցաւագինք, քան թէ առողջութիւն ընդդիմակ մահու յաջորդին:

29:2 Infinite sadness springs up in the place of rejoicing; torrents of tears pour in streams from my eyes in the place of peals of laughter; I sink down rather than stand up straight; within me reigns broken heart rather than firm valour; my being is full of pain instead of health that opposes inevitable death:

29:3 Է՞ր աղագաւ կամ վասն ո՞յր պատճառանաց. զի ի քաջէն իմմէ եւ ի մեծ իշխանէն, ի քաջատոհմիկ եւ ի բարեփառ գլխոյն իմմէ զրկեալ լինիմ:

29:3 For what reason or cause? Because I am deprived of my valiant and great prince, of my hero and glorious chief:

29:4 ԶԱշոտէ ասեմ զնազելի եւ զբարձրագահ ճոխացելոյ վսեմապետէ, յընդհանուր նախագահանստեալ ի մէջ բոլոր Հայաստանեայցս:

29:4 I speak of Ashot the honourable, noble, and grandly eminent, absolutely the most prominent among all the Armenians:

29:5 Քանզի ի գնալ նորա զօրացուցանել զքեռին իւր զթագաւորն Հայոց, իսկոյն յելանելն նորա ի տանէ իւրմէ ի Վան քաղաքէ՝ տիրէ ի վերայ նորա ցաւք հիւանդագինք կարապետք մահու, անմերձենալիք ճարտարաց բժշկական ձեռնարկութեանն:

29:5 For when he went to lend his support to the king of Armenia, as soon as he left his house in the city of Van he was gripped by the pains of sickness, harbingers of death, which the aid of skillful physicians could not assuage:

29:6 Եւ ազատորերոյն Վասպուրականի աղերսեալ՝ մի երթալ զայն ճանապարհ, առաջի դնելով զախտակրելն՝ նորա ընտրեալ զմահ ի վերայ քեռոյն իւր, քան զկեանս կեղակարծ ինչ խորհել զնմանէ:

29:6 The nobility of Vaspurakan implored him not to go on that journey, adducing his illness; but he chose death for his uncle over life that would render (his loyalty) suspect:

29:7 Եւ ուժեղացեալ ցաւոցն խստութեան որովայնացաւածութեան՝ երթայ մտանէ ի քաղաքն Նախճաւան, եւ տեւեալ անդ զաւուրս [Խ`] փոխի յաշխարհէս ամենեցուն պատկառելին, մանաւանդ թէ ընդհանուր ցանկալին եւ սիրելին ճոխից եւ անազգեաց, աղքատաց եւ փարթամաց, մեծամեծաց եւ փոքունց:

29:7 When the pains of his abdominal sickness intensified he entered the city of Nakhchavan. There he remained for forty days before departing this world, respected by all, especially because he was dear and beloved to everyonehigh and low, poor and rich, grand and small:

29:8 Սորա ամք ձգեալ լինին [յՅԻԵ] թուականէն Հայոց. լեալ ամաց [ԻԹ]՝ փոխի յաշխարհէս յամսեանն արեգ, որ օր [Դ] էր ամսոյն յաւուր երկշաբաթւոջ ի յիններորդ ժամու աւուրն. եւ տիկինն Սեդայ առեալ զդի նորա տարեալ հանգուցանէ ի յԱղբագ ի գեօղն Օսի, ի վանս սուրբ Խաչին:

29:8 He had lived from [325] of the Armenian era, and was twenty-nine when he departed this world in the month of Areg, the fourth day of the month, on a Monday at the ninth hour of the day. The princess Seday took his body and buried it in Ałbag in the village of Awsi, in the monastery of the Holy Cross:

29:9 Յերկարագոյնս վասն սորա աճեցուցանել հարկաւորէր զողբերգականացն ճարտասանութիւնս:

29:9 It would be appropriate to extend further rhetorical laments over him:

29:10 Բայց քանզի ոչ բաւէ աղքատիմաստ իմոց խոհարանաց շարժումն պատկանաբար առ ողբոցն վարել բանակարգութիւն՝ թողի այժմ այլում զօրաւորի կամ այլում ժամանակի:

29:10 But since the energy of my feeble mind is inadequate to compose a proper lament, let that now be left to another stronger person or to another time:

29:11 Եւ ինձ ի վերայ տրտմականացն դէմ եդեալ առ կատարելագոյն եւ առ անզուգական անհամեմատ խնդութիւնն դեգերել, առ հոգեւորական ուրախութիւնսն ընթանալ յետ մարմնականացն յաճախութեանցն:

29:11 To counter this affliction, I have consoled myself with consummate and incomparable joy, by running after spiritual delights in place of physical pleasure:

29:12 Քանզի թէպէտ եւ տարաժամ լրմամբ ժամանակի չափաբերեալ կենացն Աշոտի՝ հաստատնագոյն եւ անվրէպ լուծման կենացս առ հոգեւորսն եւ յաւիտենականսն եւ անվախճան կենացն առաւելութիւնն անցեալ գնացեալ ժամանեաց, յապաշաւանս եւ ի զիղջ առեկեալ ի վերայ երիտասարդական դիւրահոս արագավէժ առ չարեացն միտեալ խակութիւն:

29:12 For although Ashot ended the measure of his life prematurely, he acquired a surplus by exchanging the certain and unfailing dissolution of this existence for spiritual, eternal, and undying life, repenting and regretting his youthful inclination to easy and quickly accomplished evil deeds:

29:13 Զի ի հասանել ի վերայ նորա ցաւոցն մահաբերաց՝ ոչ հոգացաւ զմանկականն իւր տարաժամ ելսն յաշխարհէս, թողուլ լքանել զաշխարհս բազմագաւառս, զամուրս անկասկածելիս, մերժել հեռանալ ի ճոխ եւ ի նազելի եղբարցն պատուաւորաց, ի պարոյ կացեալ ազատագունդ ազգի ազգի պերճութենէ, եւ որ այլ քաղցրագոյն վայելք ընդ երկնաւս ի վերայ երկրի, պայծառ գեղ արեգական եւ լուսնի, հանդերձ աստեղացն ճոխագործութեամբքն ընդ տարբեր երկնի յեղյեղլով, ծովու եւ այլոց ցամաքայնոց, եւ ջրայնոցն բարեփառ հոլովմանցն հրճուանաց, եւ որ ինչ ընդ այլք ընդ դոքօք պատկանին յարմարաբար տնտեսութիւնք առ սկզբնատիպն պատկերակերպութիւն:

29:13 For when the mortal pains gripped him, he no longer fretted over his youthful and premature departure from this world, his leaving the country with its numerous provinces and impregnable fortresses, his abandoning his splendid and delightful high-ranking brothers, and leaving the varied magnificence of nobility and what other sweet delights there are under heaven on earth: the glorious beauty of the sun and moon, with the splendour of the stars in their mutations through the firmament of heaven, of the sea and dry lands, of the pleasure of the magnificent rolling of the waves, and all the other congruous features of providence that reveal the image of the archetype:

29:14 Զայսոցիկ եւ որ առաւելն քան զսոյն իրողութեանց ցոյցք մոռացմամբ սուզեալ՝ առ երկնաւորսն եւ առ երկնից թագաւորն թեւակոխեալ, վասն հանդերձելոցն հոգացեալ, առ կղերս եկեղեցւոյ սրբոյ խոնարհեալ՝ կոչեաց զերիցունսն նորոյ կտակիս, զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս, առաջի արկեալ զհաւատոցն կատարելաբանութիւն, զմկրտութեանն լուսաւորութիւն. զառեկելոցն յապաշխարութիւն, զյոյսն յետ վախճանին, զմարդասիրելն Քրիստոսի:

29:14 These and even more displays of material things he plunged into oblivion in his flight to the heavenly beings and the king of heaven. In his concern for the future (life) he was meek to the clergy of the church. He summoned the elders of the new testament, the bishops and priests, before whom he delivered a full confession of faith: the illumination of baptism, repentance for past deeds, hope after death, the benevolence of Christ:

29:15 զառհաւատչեայսն առաջաբերելով ի փոքր ժամանակի զմեծամեծսն կշռեալ, զպոռնիկն, զմաքսաւորն, զաւազակն եւ որք այսպիսիք, եւ առաջի արկեալ զհառաչանսն, զարտասուսն, զխոստովանութիւնն, զողորմագին պաղատանսն, մինչ ի մահ զտրտմելն, զկենաց դեղն հայցել, զմարմին եւ զարիւն որդւոյն Աստուծոյ ի թողութիւն մեղաց, զվայն եւ զեղուկն անյարմար հառաչմամբ, մեծակական ողբովք առ Քրիստոս ամբառնալով:

29:15 He cited the pledges by enumerating the greatest (examples) in a short time: the adulteress, the tax gatherer, the brigand, and such-like. He poured forth sighing, tears, confession, piteous intercessions, sadness unto death, looking to the medicine of lifethe Body and Blood of the Son of Godfor the forgiveness of sins, raising moanings and groanings with unbecoming sighs and great laments to Christ:

29:16 Վէմս զերեսօք արկեալ արտօսր յորդառատս ի խտղտելի աչաց ի վայր հեղեղատելով, զնորափթիթ ծաղկազարդ ոսկեճաճանչն մուրուացն ճիրանամբքն զխզումնն, եւ որ առաւելեալն քան զսոյն զապաշաւանացն զանյագութիւնն:

29:16 He beat his face with stones, shed torrents of tears from welling eyes, tore out with his nails his newly blooming beard resplendent with gold and adorned with flowers, and insatiably performed further acts of penitence:

29:17 Նաեւ սրբոց հրեշտակացն ի տեսաւորութիւն ձեւացեալ, որոց սարսափմամբ առ նորա զնայեցած յապուշ միտքն կրթեալ, շուրջ փակեալ զնայեցածն՝ ի հարց մատուցեալ ասէ, «գո՞յ թողութիւն իմոց չարեացն գործելոց, թողո՞ւ Աստուած զիմ պարտեացն յաճախութիւն. ասացէք ինձ, տուք ինձ պատասխանի:

29:17 Even the holy angels appeared in visible form; in terror at their sight his mind was dazed. As they surrounded him, he questioned: “Is there forgiveness for my wicked deeds? Will God forgive my frequent trespasses? Tell me, answer me:

29:18 Զայս ասելով, եւ յերեսն ի վայր ի վերայ մահճացն զգետնեալ՝ ի վայն եւ յեղուկն զողբոցն խառնուածսն յաճախագոյնս մանուածէր:

29:18 This he said, his face buried in his couch, mingling his laments with repeated moans and groans:

29:19 Ես իսկ առ ընթեր գոլով անվրիպագոյն իրազեկ եղէ բովանդակ նորա հաստատնագոյն առ յոյսն կազմեալ փրկութիւն. ճաշակեալ ճաշակս զհացն կենդանի, եւ զաղբիւր արեանն կենդանի եւ կենդանարար որդւոյն Աստուծոյ՝ աւանդեաց զհոգին ի ձեռս սրբոց հրեշտակաց, համարձակապէս անցանել գնալ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս, ընդ աշխարհակալս խաւարիս այսորիկ, որ անհաւատից քան եթէ հաւատացելոց ոգւոց եւ ապաշաւելոց զտիրելն բռնաձգեալ կորզեն յինքեանցն կորուստ:

29:19 I indeed was beside him and knew precisely his firmness in the hope of salvation. Having tasted the Living Bread and the source of the Living and Life-giving Blood of the Son of God, he gave up his soul into the hands of the holy angels and fearlessly passed through the powers and principalities, through the guardians of this dark (region) who have control over the souls of unbelievers, rather than those of believers and those who have repented, and deliver them to their perdition:

29:20 Յետ մահուանն Աշոտի եւ կատարելոյ զաւուրս սգոյ նորա առնու զիշխանութիւնն Վասպուրական տէրութեանս Գագիկ եղբայր նորին. եւ եկեալ ի մի վայր Գագիկ եւ Գուրգէն եղբարք համահարք եւ միոյ մօր ծնունդք, յերկուց քաջատոհմիկ գահակալութենէ Սենէքարիմայ եւ Դաւթի, եւ անհակառակող հաւանութեամբ հեզահայեաց առ միմեանս սիրոյ յորդորմամբ արտաքոյ վատթարին խոհականաբար մնալով, քաջախորհուրդ առատաբուղխ խաղացմամբ իմաստութեանն զմիմեանս բռնահարելով, զօտարոտին ի բաց վարատելով զբողջախոհութեան անհանճարութիւն՝ զլաւն եւ զյոյժ օգտակարագոյն ընտրութեամբն գիրկս արկին, զշինութեան եւ զխաղաղութեան հայրենի աշխարհի երկասիրաբար հոգ յանձին տանել:

29:20 After the death of Ashot and the completion of the period of mourning for him, his brother Gagik took control of the principality of Vaspurakan. The brothers Gagik and Gurgēn, born of the same father and mother, descended from the noble and high-ranking stocks of Senek’erim and David, came together in mutual harmony inspired by affable love for each other with no thoughts of evil. They combined noble intention and generous inspiration, putting aside all thoughts of hostile intent and folly, and embraced each other in their desire for the good and advantageous prosperity and peace of their native land, to which they devoted their diligent care:

29:21 ստացան բարեկարգաբար զարդարել զմերկացեալն ի բարեզարդութենէ, զմերժեալն եւ զհեռացեալն ի հայրենեաց եւ ի տանց՝ յանձնիւրս առնել դարձումն, եւ զշփոթեալ եւ զվրդովեալ կարգս աշխարհիս յօրինել առ հանդարտութիւն եւ խաղաղութիւն յառաջանալ, եւ ամենայն ուրեք ամենեցուն բնակաց աշխարհիս անդորրեալ յանհոգս եւ յապահովս լինիլ ի ներքին եւ յարտաքին հազմարարաց:

29:21 By their reforms they restored to order what had been disturbed, brought back those who had been deprived of or removed from their ancestral lands and homes, settled the confused and turbulent state of the country into a course of calm and peace, and permitted each and every inhabitant of the country to live in security, undisturbed by marauders within or without:

29:22 Եւ զբոլոր երկիրս իւրեանց տէրութեանն բաժանեցին յերկուս մասունս:

29:22 The whole area of their principality they divided into two parts:

29:23 Յելս կոյս եւ ի մուտս որ առ հիւսիւսի զհայեցածն բերէ՝ առեալ էր ի բաժնէ Գագիկ իշխանի, զՃուաշ գաւառն եւ զԹոռնաւան, Արտազ, Մարդաստան, Գառնի, Առբերանի, Աղանդռոտ, Բառիլովիտ, Պալունիք եւ Մեծնունիք, Տոսպ, Ռշտունիք, Բոգունիք, Գուգան գաւառ Արտաշէսեան:

29:23 The eastern and western regions that face to the north Prince Gagik received as his portion: the provinces of Chuash and T’oṙnavan, Artaz, Mardastan, Gaṙni, Aṙberani, Ałandṙot, Baṙilovit, Palunik’ and of Metsnunik’, of Tosp, Ṙshtunik’, Bogunik’, Gugan the province of Artashēs:

29:24 Այսոքիկ գաւառք անուանիք, զոր յառաջին ժամանակս իւրոյ իշխանութեանն սեփհականս իւր արարեալ ունէր հայրն նենգութեան Մարդպետն կոչեցեալ, զոր եւ վեր անդ յիշատակեալ ցուցաք զորպիսութիւն, եւ մանաւանդ քաղաքն Շամիրամայ հռչակելին եւ յոյժ փառաւորագոյնն յամենայն կողմանց Վասպուրականի:

29:24 These were famous provinces, which in earlier times the father of treachery called mardpet had made his ownthe story of which we recorded aboveand especially the city of Shamiram, the most famous and glorious of all regions of Vaspurakan:

29:25 Իսկ Գուրգինի մարզպանի Հայոց առեալ էր ի բաժնի յելս կոյս եւ որ ելանէ ի հարաւակողմն, զԱնձահից ձոր, զԿրճունիս, զԿկուղանովիտ, եւ զբուն զՄարդաստան գաւառ, զԱրճիշակովիտ, զոտն Առնոյ, զԱղբագ Մեծ եւ զՓոքր, Ակե, Տամբէր, Տագրեան, Ըռնայ, Զարեհաւան:

29:25 On the other hand, Gurgēn marzpan of Armenia received as his portion the eastern part that goes down to the south: the valley of Andzahik’, Krchunik’, Khulanovit, the original province of Mardastan, Archishakovit, Aṙnoy-otn, Greater and Lesser Ałbag, Akē, Tambēr, Tagrean, Ěṙnay, Zarehavan:

29:26 Բայց զՏամբէր եւ զԸռնայն եւ զԶարեհաւան գաւառ հանեալ էր ի Պարսկահայոց, իսկ զՆախճաւան քաղաք եւ զԳողթն գաւառ հանեալ էր ի Վասպուրականէ բազում ժամանակօք յառաջ, [ՄԺԱ] ամօք, յամի այրման եկեղեցւոյն Գրիգորի եւ վտանգաւոր մահու զօրացն Հայոց:

29:26 But Tambēr, Ěṙnay, and Zarehavan had been detached from Parskahayk’, while the city of Nakhchavan and the province of Golt’n had been detached from Vaspurakan a long time before, [211] years in fact, in the year when the church of Saint Gregory was burned and the Armenian troops suffered a horrible death:

29:27 Իսկ զԳողթն գաւառ ի ժամանակի կատարման սրբոյն Վահանայ, յամի [ՃՁԶ] թուականութեանց, յորում ամի կատարեցաւ սուրբն Վահան, որ էր որդի Խոսրովայ Գողթան տեառն:

29:27 The province of Gołt’n (had been detached) at the time of the martyrdom of Saint Vahan, in the year [186] of the (Armenian) era when Saint Vahan, who was the son of Khosrov lord of Gołt’n, was martyred:

29:28 Եւ սկիզբն արարեալ շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհիս իրաւադատութեամբ, վերակացութեամբ որբոց եւ այրեաց, աղքատսիրութեանն լրջմտութեամբ, եկեղեցւոյ զարդարմամբ. շինեաց Գագիկ պարսպաւոր ամրափակութեամբ զբլուրն յՈստանին Ռշտունեաց զաւերեալն ի բազում ամաց, շինեալ նորոգեաց եւ զեկեղեցին որ ի նմա յանուանակոչութիւն սուրբ Աստուածածնին Մարիամայ եւ զարդարեաց զնա մեծագանձ սպասուք եւ եդ ի նմա զԽաչն, զոր յիշեցաք վերագոյնն, յորոյ ձեռն ծանուցաւ զօրութիւնն հրաշագործ:

29:28 So they began to create prosperity and peace for the land through equitable justice, care for orphans and widows, vigilance in charity for the poor and embellishment of the church. Gagik fortified with walls the hill at Ostan in Ṙshtunik’ that had lain in ruins for many years; he rebuilt the church there dedicated to the Holy Mother of God, Mary, and embellished it with very valuable vessels. In it he also placed the cross which we mentioned above, through which miraculous powers had been revealed:

29:29 Շինեաց եւ եկեղեցի մի յԱմրական քարանձաւի, ի կատար քարանձաւին, յանուն քաջամարտիկ զօրավարին սրբոյն Գէորգեայ եւ նոյնգունակ զարդու զարդարեաց զնա բուրուառօք արծաթեղինօք եւ ընտիր եւ փորձ արծաթագործ դրոշմածօք նշանի խաչին Քրիստոսի:

29:29 He built a church in the rocky cave of Amrakan, at the summit of the rock, dedicated to the valiant soldier Saint Gēorge. He adorned it with similar embellishment, with a silver censer, worked in choice silver and emblazoned with the sign of Christ’s cross:

29:30 Իսպառ ստորեւ ամրականին ի գոգաձեւ տեղւոջն, որ առ հիւսիսի առ ի շեղ տեսանի՝ շինեաց եկեղեցի հրաշագործ հրաշազան յօրինուածով եկեղեցի ի տաշեալ քարանց ի մանազաւեան քաղաքին ի Վանտոսպ, եւ հիմնեցուցեալ յանուն սրբոյն Սիօնի, որ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ յաջմէ սեղանոյն շինեալ ընդ նովիմբ հիմամբ ի տեղի յիշատակարանի խաչելութիւն տեառն Գողգոթայ տեղւոջ, եւ ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զվերնատանն խորհրդական խորհրդածութեանն աւանդութեան նորոյ ուխտի:

29:30 Right beneath Amrakan, in a hollow spot diagonally to the north, he built a church, constructed in wonderful fashion from stones cut in the city of Manazav and (brought) to Vantosp, dedicated to the holy Sion in the holy city of Jerusalem. To the right of the altar he built on the same foundation (a chapel) dedicated to the crucifixion of the Lord at Golgotha. Above it he constructed a church (dedicated) to the upper room of the mystical celebration of the transmission of the new covenant:

29:31 Իսկ ի յահեակ կոյս սեղանոյն շինեաց եկեղեցի ի յիշատակ յարութեանն Քրիստոսի յեռօրեայ թաղմանէն վերելեկեալ աւարառութեամբ դժոխոցն, եւ ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զհամբարձմանն ի յերկինս ի Հօրն գահակցել աթոռ, եւ զերկրորդ գալստեանն զյիշատակ ունելով, որ գալոցն է հայրենի փառօք ըստ հրեշտակացն առ առաքեալսն զմխիթարականն եւ զքաջալերականն աւետիս նոցա առբերելով:

29:31 On the left side of the altar he built a church in commemoration of the Resurrection of Christ on the third day from the tomb, having pillaged hell. Above that he built a church (dedicated) to the Ascension to heaven and the sharing of the Father’s throne, and in commemoration of the Second Coming, when he will come in the Father’s glory with the angels to the apostles, bringing them the consoling and encouraging gospel:

29:32 Շինեաց եւ ի վերայ Ամրական քարանձաւին յելս եւ ի մուտս կոյս տունս խրախիցս ոսկեզօծս պատեշգամեալ, յաւելլով ի յառաջագոյն ի հօրէ նորա Դերանկէն շինեալ:

29:32 He also built on the rock of Amrakan on the eastern and western sides banqueting halls decorated in gold, with verandahs, improving what had earlier been constructed by his father Derenik:

29:33 Իսկ ի հարաւակողմն կուսէ ի ջրամբար արձանագործ քարեղինէն ճանապարհ աշտիճանեալ ներքուստ ի վեր մինչ ի կատար անձաւին հեշտալիր զել եւ զէջս յօրինեալ, քարագործ աւազամած կրագործութեամբ:

29:33 On the southern side he provided a staircase cut in the rock to the cistern, rising from below up to the summit of the rock with easy access and egress, cemented with sand and lime:

29:34 Այլ եւ պատկանաբար իմաստութեամբ պատրաստեաց ջրմուղ ներքսագոյն երկրի ի քարանց տաշելոյ փողոցս գնացից ջրոյն կազմեալ, գալ իջանել յելից ի ստորոտէ լերինն Վարագայ առշեղեալ ի հարաւոյ ի հիւսիսի ի խաղաղ ընդլայնանիստ գոգաձեւ դաշտականացսն, ելանել ի գագաթն Ամրական անձաւին զբօսնուլ նովաւ առ վճարումն բաւականութեան, ըստ մասանց պիտոյից օժանդակութեան քաղաքայարդար ապարանից թագաւորական պաղատի իւրոյ ձեռակերտին, առ հօրն յաւելադրելով շինուածս իւր:

29:34 In his seemly wisdom he prepared a water tunnel underground, cutting channels for the passage of water out of the rock, so it could run from the summit of Mount Varag obliquely from south to north into calm wide hollows in the plain, and debouch at the summit of the rock of Amrakan. Thereby he provided for the various needs and requirements of his royal palace, his own construction that was built like a city, improving on the construction of his father:

29:35 Դարձեալ վերակնեալ յառաւօտինս կոյս խաղացեալ ի Ճուաշռոտ ի Գետս աւան՝ շինէ անդ զվայելչական տեղի խրախից, բլուր մի պարսպեալ տաճարախիտ շինուածովք, որոյ հայեցածն առ դաշտակողմն ի վայր կոյս բերի, ի խաղս գետոյն Երասխայ, ուր հոյլքն էրէոցն խայտան եւ վայրենեացն խոզից եւ առիւծուցն մորիքն եւ երամակք ցռոց պատրաստական առ որսոյն հրճուանք առ ձեռն պատրաստ հոլովին, ընդդէմ նայելով լերանցն Այրարատեան ազատն Մասեաց, ուր Արտաւազդն Արտաշէսեան քարավիժեալ խոհամանայր ի կոշտն կոհակին:

29:35 Futhermore, looking to the east in the direction of Chuashrot and the city of Getk’, he constructed a splendid place of pleasure, surrounding with palatial buildings a hill from which one could look down onto the plain to the banks of the river Araxes. There herds of deer gambolled; there were lairs of boars and lions and herds of onagers, all ready for the pleasures of the chasefacing the mountains of Ayrarat, noble Masis, where Artavazd, son of Artashēs, fell headlong on the rough slopes:

29:36 Իսկ վայր խաղացեալ ի Մառականն աւան, առ Կարմիրն կոչեցեալ գետով, որ իջանէ ի գետն Երասխ՝ շինէ եւ անդ ամրական տեղի, դժուարամատչելի ասպատակող հինից, դնելով ի նմա նմանապէս ապարանս փողոցայարդարս, տաճարակերտս սենեկագործս, բաւական ի պէտսն պատրաստեալ, փոքր ինչ ի վայր խաղացեալ ի տեղին որում Ձորք ասեն:

29:36 Descending to the town of Maṙakan on the river called Karmir which runs into the river Araxes, he built a stronghold impregnable to mounted raiders. There too in similar fashion he placed inside dwellings, streets, and buildings divided into rooms, sufficient for his needs, a little below the place called Dzork’:

29:37 Եւ անդ գտեալ ամրագոյն անձաւ տեղի անկասկածելի ի պատերազմական գործոց եւ զնա պարսպեալ պատուարօք շուրջանակի՝ եւ յօրինեաց պատրաստեաց ապարանս պատուաւորս գեղազարդս խրախճանական կարգադրութեանց դրուագս, եւ այնպէս անկարօտս առ պիտանացուս հոգ տարեալ՝ գլխաւորեաց որ ինչ շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհիս նպաստաւոր առ օգտակարագոյնսն պահանջէր գործառնութեան եղանակք, որպէս օրէն է թագաւորաց եւ թագաւորազանց աշխարհաշէն խնամողաց յանձանձել ըստ վերակացութեանն յԱստուծոյ նոցա հաւատացելոց:

29:37 He found there a strong rocky place secure from military attacks, which he enclosed with ramparts. He established there a splendid palace, beautifully adorned for festivities. In this manner he was unstintingly mindful of all necessities, and accomplished everything that might serve the prosperity and peace of the land, involving himself in every useful activityas is appropriate for kings and princes to care and provide for the prosperity of the country over whose direction they have been appointed by God:

29:38 Զի ոչ միայն առ շինութիւնն՝ այլ եւ յարիւն եւ յապաժոյժ առաքինաբար զանձինս եդեալ ի վերայ խաշանցն մեռանել իբրեւ զքաջ հովիւ, գլխաւորագոյն եւ բարձրագոյն յիշատակ արձանացուցեալ անջինջ կտակ առ բազմախաղաց ժամանակս տրամադրեաց:

29:38 For not only was he concerned with its prosperity but he was also ready to shed his blood and virtuously lay down his life for his sheep like a good shepherd, raising a lofty and grand memorial, an indelible covenant for ages to come:

29:39 Փութաճեմ ընթացող արշաւանս ի վերայ ձգեալ՝ հասանել ի լեառն տեառն եւ ի տուն Աստուծոյ մերոյ, ըստ յորդորման մարգարէիցն, եւ ճախր առեալ ի ներքուստ ի վեր ի լեառն Վարագ եւ երկրպագել աստուածազարդ քրիստոսապսակեալ փայտի խաչին Քրիստոսի, պատուանդանի ոտիցն Աստուծոյ, որով պարծի եւ պսակի ի Քրիստոս հաւատացելոց թագաւորաց երամք:

29:39 With rapid step he made his upward course to attain the mountain of the Lord and the house of our God, following the prophet’s exhortation, soaring upwards from below to Mount Varag. There he worshipped the wood of Christ’s cross that was crowned by Christ, a pedestal for God’s feet, in which the ranks of kings who believe in Christ glory and by which they are crowned:

29:40 Եւ ոսկեգործ ականակապ կազմեալ՝ պատեաց ոսկով զփրկագործ սուրբ խաչն, եւ ընդելուզեալ մարգարտով զարդարեաց զսխրագործ փայտն, հիւսնեալ ի մէջ անուշահոտ փայտից, թողեալ մասն ինչ արտաքս ոսկեպատ պահարանին, յառաջնում իւրոյ քառածրագիծ խաչակերտ փայտեղէն գզրոցկանն:

29:40 He covered the holy cross of salvation with gold studded with precious stones, and set the wondrous rood with pearls; he fitted it into sweet-smelling wood, leaving a part open from the golden covering, and on its front (fitted) a square cross-shaped wooden casket:

29:41 Այս այն խաչ է զոր վերագոյնն գրեցաք վասն սորա, [ՄԾԹ] ամօք յառաջ զսորայս բացայայտեալ զցոյցս յայտնութեանն, յամս Ներսեսի Երկրորդի Հայոց կաթողիկոսի եւ Վարդանայ Ռշտունեաց պատրկի եւ յամի ունելութեանն Տաճկաց զհայկական աշխարհս:

29:41 This is the cross which we mentioned above when we described its appearance [259] years previously in the time of Nersēs [II] Catholicos of Armenia, and Vard the patrician of Ṙshtunik’, in the year when the Muslims occupied Armenia:

29:42 Եւ յետ խաչայարդար պայծառութեանն իջեալ ի լեռնէն Գագիկ ի ստորոտ լերինն, ուր աբեղայիցն բնակէին սքեմաձեւքն:

29:42 After splendidly adorning the cross Gagik descended the mountain to its base, where dwelt monks who wore the habit:

29:43 Իսկ ի տիրական զօրավարութեանն Գագկայ սկզբնաւորեալ ձեռակերտ իւր՝ շինեաց զհողաբլուր բարձրաւանդակն ի Մահռաշտ գեօղ յափն գետոյն յելս կոյս, որ հայի յՈստանն Ռշտունեաց, յորում տեղւոջ յառաջագոյն ապարանք պարսպաւորք եղեալ էր Վարդ պատրկի Ռշտունւոյ հայկազնոյ, եւ վերակացու նմա թողոյր զՅովհաննէս ոմն քահանայ ի Բոգունի գաւառէ ի յԱնստան գեղջէ:

29:43 At the time that Gagik was supreme general he had begun his constructions. He built a high embankment at the village of Mahṙast on the eastern bank of the river facing Ostan of Ṙshtunik’’, where there had previously been the walled palace of the Patrician Vard Ṙshtuni, descendant of Hayk. He appointed as abbot a certain priest named Yovhannēs from the province of Boguni and the village of Anstan:

29:44 Յորում տեղւոջ բանակ կրօնաւորաց կարգեաց, եւ հաւատաց զառաջնորդութիւնն նախասացեալ քահանային, որ էր այր հեզ, ցածուն եւ պատուական վարուք եւ պատշաճագոյն յոր կոչեցաւն. եւ զատուցանէ զօրավարն վանիցն գեօղս բաւական առ ընկալումն հիւրոցն եւ ի տեսչութիւն աղքատացն:

29:44 Here he organised a settlement of monks and entrusted their direction to the above-mentioned priest, who was a gentle man, humble and honourable in his way of life, most appropriate for (the position) to which he had been called. The general set aside for the monastery sufficient villages for the reception of pilgrims and the care of the poor:

29:45 Շինէ անդ եկեղեցի վայելչապէս պայծառութեամբ եւ անուանէ զնա յանուն սուրբ Պետրոսի առաքելոյն անպարտելի դժոխական առաջնորդի: Եւ յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն այլ եւս [Բ] եկեղեցիս:

29:45 There he built a splendid and glorious church dedicated to Saint Peter the apostle, the invincible custodian of hell, and to the right and left of the altar another two churches:

29:46 Նախ յառաջ ախորժական թուէր Գագկայ անուանել զեկեղեցին փրկչական անուանակոչութեամբն մակաձայնել ոչ ուղղակի առ հաւատն մատուցեալ, զի Նստորականացն եւ Քաղկեդոնակին է այս իմացմունք այլովքն եւս երկաբնակօք, որք բանին՝ տուն եւ տաղաւար զառ ի կուսէն առեալ մարմին դանդաջեալ ասացին, եւ ոչ միութեամբ բնութեամբ բանին մարմին լինելով. այլ տուն Քրիստոսի սուրբ առաքեալքն են եւ ասին այլոց սրբոց գրոխինք:

29:46 At first Gagik, not rightly inclined to the faith, intended to name the church after the Saving Name. For this opinion is of the Nestorians and Chalcedonians, with the other duophysites, who in their error said that the Word took flesh from the Virgin as a house and tabernacle, and that the flesh was not in unity by nature with the Word. But the holy apostles are the house of Christ, as also are called the groups of other saints:

29:47 որպէս ասաց Պաւղոս, եթէ «դուք տաճար էք Աստուծոյ կենդանւոյ», եւ դարձեալ ասէ, թէ «տուն Աստուծոյ եմք մեք». եւ դարձեալ մարգարէիւն ասէ, «բնակեցայց ի նոսա եւ գնացից ի նոսա:

29:47 as Paul note: “You are the temple of the living God”; and (Scripture) again says through the prophet: “I shall live among them and shall go among them:

29:48 Այլ Քրիստոս իւր ոչ տուն ոչ տաղաւար ասի, այլ մի տէր Յիսուս Քրիստոս, յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ կատարեալ. ապա եթէ ոչ՝ պաշտելիք եղիցին եկեղեցիքն, որ փրկիչն անուանին եւ երկրպագելիքն աստուածային երկրպագութեամբքն. որ է յոյժ ծիծաղելի. եւ պարզապէս յայտնի առանց կասկածանաց ասի աստուած՝ եկեղեցին եւ մարմին բանին. եւ եւս յաւելցի ծիծաղելն. եւ կերիցեն քարինք եւ փայտք եւ այլ կահք երկաթեղէնք, որպէս եւ զայն որ ի նմայն պատարագի մարմին եւ արիւն որդւոյն Աստուծոյ, մանաւանդ թէ ինքն իսկ ճշմարտապէս որդին Աստուծոյ. եւ դարձեալ յոյժ ծիծաղելի է:

29:48 But Christ is not called his own house or tabernacle, but the one Lord Jesus Christ, perfect from God and man. Otherwise churches which are called Saviour would be adored and worshipped with divine worshipwhich is most ridiculous. And it is plainly clear without doubt that (if) the church were called God and flesh of the Word, it would be even more ridiculous. The stones would be eaten and the wooden and other metal utensils, just as the Body and Blood of the Son of God which is offered in them, especially as he is truly the Son of God; and again that is most ridiculous:

29:49 Եւ այս առ այժմ բաւականասցի մտառու ուսումնական անձանց, զանմտացն ի բաց լքանելով զիմացմունս:

29:49 Let this be enough said for now for intelligent and learned people, and let us leave aside the opinions of the foolish:

29:50 Դարձեալ շինէ զօրավարն Գագիկ ի գլուխս Օձ ձորոյ, որ վասն խստութեանն սաստկաշունչ դառնալիր մահածին հողմոյն շնչելոյ այսպէս անուանէն, փոխէ անդ գեօղս եւ շինէ զբլուրն, որ տեղի բանակի ղաշիկ առնելոյ էր տանն Արծրունեաց, եւ անուանեաց յանուն իւր զձեռակերտն Գագկակերտ, եւ դարձոյց անդ զսահմանս անդր փոխելոյ գեօղիցն:

29:50 Furthermore, the general Gagik constructed (buildings) at the head of the valley of Awdz, which is so named because of the severity and strength of the bitter and mortal winds that blow (there). He transferred villages there and built up the hillock that formed the fortified encampment of the house of the Artsrunik’. He named the site after his own name Gagkakert, and brought there the boundaries of the villages he had transferred:

29:51 Զուգակշիռ հաւասարութեամբ մարզպանն Հայոց Գուրգէն հրաշազան յօրինուածով շինէ զեկեղեցին ի քաղաքին յԱդամակերտ ի մեծն Աղբագ, ի բուն իշխանական սեփհականութեանն իշխանութեան զարմին Արծրունեաց, հարուստ մի հեռի զքարանցն տաշելոյ զհոլովումն բերելով առ տրամամադրութիւն կոչարանին իբրեւ ասպարիսօք երիւք, զբացագոյնն մօտագոյնս գործելով սայլիցն հոլովմամբ. բարձրաճիչ աղաղակաւ քարոզեալ, իբրեւ բանիւ զբարբառ հնչեցուցեալ ազդեցուցանօղ իմացունակութեամբ, զգայական ազդարարութեամբ՝ զեկուցանել զպատրաստութիւն նիւթոյն առ կատարումն սրբոյ եկեղեցւոյն աւարտագործեալ:

29:51 Equally for his part the marzpan of Armenia, Gurgēn, built in splendid fashion the church in the city of Hadamakert in Greater Ałbag, in the native princely domain of the noble family of the Artsrunik’. The stones were hewn at a good distanceabout three stadia awayand transported for the construction of the church by means of carts gathered from far and near. He made a vociferous proclamation, as though he meant a verbal warning, and had a clear announcement broadcast to inform (people) to prepare material for the completion of the holy church:

29:52 Որգունակ հնչումն տաշելոյ փայտիցն առ Նոյիւ ազդեցութեամբ հիւսնական գործեացն զհեղեղածուփ անդնդաձիգ սահանացն երկնահոս զուգաճանապարհորդութեանն յապրուստ հաւատարիմ առնն յԱստուած յուսացեալ համամիտ ընտանեացն գործակցութեամբ:

29:52 In such fashion did the sound of hewing wood in the time of Noah announce by the carpenters’ tools the flood that poured down from heaven and covered the abyss, in which the faithful man who trusted in God journeyed to safety by the efforts of his family:

29:53 Որկեն եւ եղեցանն առ նորա բերեալ բացայայտ ի խորհուրդ տապանին, ի Փռիւգացւոց ապարասանութենէ ի մեզ ճախրեալ ապրուստն, ի տունն Աստուծոյ զընթացսն քաջայարմարագոյն հաւատով բերեալ:

29:53 As the events of his time clearly had reference to the mystery of the ark, and salvation prevailed for us over the insolence of the Phrygians, with valiant faith did they press on with the house of God:

29:54 Իսկ Գագիկ իշխան ի վերայ մկանաց կոհակալիր ձորաբաժին անդնդապտոյտ կուտակմանցն նաւամարտիկ ընթացս կազմեալ, դուզնաքեայ երասանակալ փայտիւն վազս առեալ սիգաքայլ ճեմարանօք ընդ կապուտակաձեւ երկնագոյն լեռնային եւ դաշտական ասպարէզս, քարինս տաշահոս հոլովեալ ի նիւթ եկեղեցւոյն ի Մանազաւեանն նահանգէ ընդ Բզնունական ծովն բերեալ մատուցանէ առ կատարումն հրաշագեղ դիտանոցին սրբոյն Սիօնի, այլովքն սրբական անուանակոչութեամբ տեղեաց տնտեսականին բանին Աստուծոյ մարդ եղելոյ:

29:54 Prince Gagik had formed a navigable route over the waves which went up and down like hills and valleys, when he brought hewn stones for the fabric of the church from the province of Manazav across the lake of Bznunik’in little wooden (ships); these ran in majestic path across the azure blue in their course over mountain and plain. Thus he completed the splendid tower of the holy Sion with the other holy (buildings) dedicated to the sites of the dispensation of the Word of God made man:

29:55 Սապէս եւ Գուրգէն կատարելագործեալ ի բարձրաւանդակ ի սարաւանդակ տեղւոջն բարեձեւագունի վայելչացուցեալ զհրաշակերտ յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն երկուս եւս եկեղեցեօք:

29:55 In like fashion Gurgēn completed on an eminence on the promontory with graceful elegance his construction of two further churches to right and left of the altar:

29:56 Զոր հրաշազարդեալ մեծագանձ սպասիւք, ոսկեկերտ խաչադրօշեալ ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականօք հրաշագործեալ:

29:56 These he splendidly adorned with very valuable vessels worked in gold, signed with the cross, and set with pearls and precious stones:

29:57 Այլ թերեւս զայս տարակուսիցիս առ իմաստն՝ յանդիմանակացոյցս առնել զԳուրգէն ընդ աշխատութեան յօժարագոյն առ մարմնական զինուորութեամբն լինել:

29:57 But perhaps you here doubt that I can demonstrate Gurgēn’s enthusiasm for physical prowess and warfare:

29:58 Յաւելում պատկանաբար գրել քեզ զարիական նահատակութենէն հանդիսական ժուժկալութեամբ ողջախոհաբար կրթութեամբ զզինուորական երկասիրութեամբն յօժարաբար դեգերել զմարզպանութեանն արդիւնաւորել անուանակոչութիւն:

29:58 So I appropriately add for you an account of his valiant heroism, his endurance in combat, his intelligence, experience and diligence in military affairs, his willing and meritorious exercise of the office of marzpan:

29:59 Զոր հոյակապն Տրդատ կարգադրեալ վայելչապէս հոգաբարձութեամբ զպատերազմականն հարկանել հարկս ընդդէմ հինից արշաւանաց. զոր կարգապետութիւն եւ առ սուրբ հրեշտակն գտանեմք յարարչական նախախնամութենէն, զաշխարհի զօգուտն բերելով:

29:59 In such fashion had the glorious Trdat taken proper care to provide for military taxes against the raids of brigands. This regulation we find among the holy angels (established) by the providence of the Creator for the benefit of the world:

29:60 Որպէս ընթեռնուս ի գիրս մարգարէականս զհանգամանս այսոցիկ. որպէս եւ ի վեցերորդ տեսլեանն Դանիէլի եւ Զաքարիայի բանագործութեանն, զոր եւ Պօղոս հոգացաւ բացայայտել [Զ-Է] աշտիճանեան մասունս ի Հոգւոյն սրբոյ աւանդեալ եկեղեցւոյ սրբոյ:

29:60 You can read in the books of the prophets these details, as in the sixth vision of Daniel and the discourse of Zechariah; and as Paul took care to explain the seven ranks handed down to the holy church by the Holy Spirit:

29:61 Եւ եղեւ յետ մեծ պատերազմին, որ յառաջ քան զզրուցացդ գրելոյ ելին, ի գլուխս Մանազաւեան նահանգին եւ Յուշոյ դաշտին, եւ զխռովարարս քաղաքացն ի մի վայր գումարելոցն, որք եւ յունայն ասպատակէին աշխարհ, եւ անդ նորա զդատավճիռն ընկալան ի սրոյ քաջացն Վասպուրականի, որպէս գրեցաքն՝ իսկ եւ իսկ եհաս գուժկան անկելոցն ի պատերազմին ի պարսկական քաղաքն եւ յԱտրպատական սահմանսն:

29:61 It happened, after the great battle which took place before the (events) I have been describing, that (the Muslims came) to the chiefs of the province of Manazav and the plain of Yush, combined forces with the turbulent occupants of the cities, and vainly raided the land. There they received their punishment from the sword of the warriors of Vaspurakan, as we described. As soon as the sad news of those fallen in battle reached the Persian city and the borders of Atrpatakan:

29:62 եւ նոքա ըստ ձախողակի սովորութեանն իւրեանց օրինադրութեանն, արիւնարբու առանց բարւոյ բարեգործութեանցն, մանաւանդ թէ լցեալք սատանայական չարութեամբք՝ ձայն արկեալ յամենայն քաղաքսն, խռովեալ ըստ գազանեղէն իւրեանց մոլեգնութեանցն եւ գռոթ տուեալ յանձնիւր որջարանաց զօրէն մեղուացն ի մեղուանոցացն արտաքս դիմեալ ի ժամանակս խաղացման ծննդոցն, առաջնորդութեամբ իւրեանց որդնածին առաջնորդին, եւ առ զայրուցն առ մարդկայինն դիմեալ ազգ՝ կարծել նոցա ստնանէր, յինքեանք ձգել կորզել զսատակչական դարձուածէ:

29:62 in the perverse custom of their religion, being bloodthirsty and without benevolence, and especially as they were filled with Satanic mischief, they raised a cry to all cities, and created a tumult in their wild raving. They launched an attack from their lairs like bees swarming out from their hives at the season of their procreation led by their queen bee, who in their rage against the human race plan to destroy it, but rather bring extermination upon themselves:

29:63 Սագունակ հասեալ ի վերայ Վասպուրական աշխարհիս պարսկական խուժանն ըստ ազգս ազգս եւ ըստ քաղաքս քաղաքս ի Մարաց եւ ի Պարսից, յԵլամացւոց եւ ի Խուժաստանէ, ի Կրմանայ եւ ի Մուկանաց, ի Թուրքաստանէ եւ ի Խորասանայ, եւ յեղակարծում հասին ի Ճուաշն գաւառ՝ զսուրբ եկեղեցիս, զտունս աղօթից քրիստոնէից այրել աւերել հիմն ի վեր տապալել, զքահանայսն նորոյ ուխտի ի սուրս իւրեանց մաշել, զծերս եւ զպառաւունս մահու սրոյ սպանանել, զերիտասարդս եւ զկուսանս խաղաղացուցանել ի գերութիւն, զստացուածս եւ զինչս վատնել աւարառութեամբ. եւ կայր երկիրն ի մեծ տարակուսի, լցեալ կասկածանօք չարեացն:

29:63 In such manner the Persian throng attacked the land of Vaspurakan in their various tribes and cities from Media and Persia, from Elam and Khuzhastan, from Krman and Mukan, from Turkastan and Khorasan. Suddenly they fell on the province of Chuash to bum, plunder, and destroy from the very foundations the holy churches, the houses of prayer of the Christians, to slaughter the priests of the new covenant with their swords, to kill old men and women with the sword, to march young men and maidens away to captivity, to destroy and loot possessions and belongings. So the land was in great anguish, filled with terror at these calamities:

29:64 Յայնժամ ամրացեալ նստէր ի Շամիրամ բերդին Թադէոս անուն ի յԱկէացի տոհմէ, Շերեփայ որդի ծանօթացեալ, զոր վերագոյնն յիշեցաք յայլում վայրի ի մեծ պատերազմին ի սահմանս Աղձնեաց:

29:64 At that time T’adēos of the Akēats’i family, known as the son of Sherep’, whom we mentioned above elsewhere in the great battle on the confines of Ałdznik’, fortified himself in the castle of Shamiram:

29:65 Սա իբրեւ զկորիւն առիւծու ի մորւոջ իւրում նստէր վարանեալ. գրէ առ սուրբ եպիսկոպոսն Գրիգոր Ամատունեաց տանն, որ նստէր ի հանգստի սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ յԱրդոզական գաւառի՝ գտանել զելս իրացն եկեալ հասեալ հինին. որոյ զպատասխանին դարձուցեալ լի քաջալերական խրատու յորդորմամբ մարտիրոսական ակնկալութեան պսակաց, եւ թէ ի պատերազմին յայնմիկ հասանիցէ զմահուն ընդունել զվճիռ՝ իսկ ըստ յաղթութեանն զխոստովանողականն ժառանգել անուն, զօրանալ զօրութեամբ ի զօրութիւն խաչին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

29:65 He was lying in wait like a lion cub in its den. He wrote to the holy bishop Grigor of the house of the Amatunik’, who was residing at the tomb of Saint Thaddaeus the apostle in the province of Ardoz, (asking him) to find some reason for the attack which had befallen them. He returned a response full of encouraging advice and exhortation to the hope of a martyr’s crown: if in that battle it should happen that he be killed, then for the victory he would inherit the title of confessor, and he should strengthen himself in the power of the cross of Christ our God:

29:66 Որ անսայթաք հաւատով յառաջացաւ առ աւարտումն պատերազմին փութացեալ, եւ ելեալ յամրական տեղւոյն սակաւաձեռն զօրականաւն, որ պահէին զպահպանութիւն Շամիրամ բերդին, եւ սլացեալ իբրեւ զարծիւ ի վերայ որսոյ՝ պատահէին անհուն բազմութեանն ի Փայտակշտան գեօղ, եւ անդ ընդ փոքր զառ ի վայրն իբրեւ զհեղեղատ յորդեալ հոսեալ հասաւ ի վերայ նոցա, ի Քրիստոս խրախուսեալ, յական քթթել ելից դիակամբք սպանելոցն եւ վիրաւորացն զերեսս դաշտին. եւ մնացեալքն կէսքն փախեան հանդէպ երեսաց յո՛վ եւ կարաց ոք զերծանել, եւ այլքն զաղաղակ բարձեալ ի ձայնարկու աշխարանս՝ խնդրեցին զապրուստ ի սրոյ քաջամարտիկ ախոյանէն Շերեփեանն Թադէոսի:

29:66 With steadfast faith he rapidly advanced to the decisive battle. He left his fortified position with a small force, the garrison of the fortress of Shamiram; swooping like an eagle on its prey, they encountered the numberless host (of the enemy) at the village of P’aytakshtan. There, from a slightly higher position, they rushed down like a torrent to attack them, taking courage in Christ. In the twinkling of an eye they filled the surface of the plain with bodies of killed and wounded. Of the survivors, some fled before them wherever they could escape, while others raised loud and piteous cries, seeking deliverance from the sword of the valiant champion T’adēos son of Sherep’:

29:67 Եւ յանդորր ելեալ աշխարհս Վասպուրական կեցին յապահովս յանհոգս. եւ այլ ոչ եւս յաւելին ելանել ի վերայ աշխարհիս ասպատակաւորք հինիցն պարսկայնոցն:

29:67 So the land of Vaspurakan gained peace, and they lived in safety and security. No more did bands of Persian raiders attack the country:

29:68 Քանզի խառն դրակցութեամբ սահմանին առ միմեանս փոքր Աղբագ եւ աշխարհն Կորճէից եւ Պարսկահայոց՝ եւ հանապազ առ միմեանս զգժտութիւն կեղծաբերէին, մարզպանն եւ որ զԿորճէիցն ունէին զգործավարութիւն. ելանէ մարզպանն ի վերայ նոցա եւ յինքն հանէ զՏամբեր եւ զԸռնայ գաւառ եւ որ ասի Ապուջափրի բերդ, ի Վհրի քաղաքին Կորճէից զիւր կացուցանէ ոստիկանս ի պահպանութիւն ամրոցին:

29:68 Since Lesser Ałbag and the land of Korchēik’ and Parskahayk’ bordered on each other directly, and they were continually finding excuses for mutual quarrelsthat is, the marzpan and those who governed Korchēik’the marzpan marched against them, and took control of Tambēr and the province of Ěṙnay and the castle called Apujap’r; and in the city of Vhri in Korchēik’ he installed his own officers to guard the fortress:

29:69 Իսկ Պարսկահայոց գռեահն խուժան ածեալ, գաղտագնաց եղեալ ընդ անկոխ ճանապարհս՝ գան հասանեն ի Մարդաստան գաւառ յաւանն Վիտահոտ, հանեն ընդ սուր, վարեն ի գերութիւն եւ առնուն աւար, եւ ի յանցին դառնան ի Ճուաշ եւ ի Թոռնաւան գաւառ, անցեալ ընդ Կրճունեաց գաւառն:

29:69 But the inhabitants of Parskahayk’, marching in a confused rabble, secretly passed by untrodden paths to reach the city of Vitahot in the province of Mardastan. Attacking with the sword, they took captives and seized booty, then returned to Chuash and the province of Toṙnavan, passing through the province of Krchunik’:

29:70 Եւ վարեն ի գերութիւն աւարառութեամբ զԼեկ եւ զԱղզի եւ զԿրերեացն եւ ի Ճախուկ գաւառէ:

29:70 They took captives and booty from Lek, Ałzi, Krerik’, and from the province of Chakhuk:

29:71 Ազդ եղեալ Շապհոյ եղբօր Թադէոսի Շերեփեանց. եւ ելեալ ի վերայ Պարսկահայոց գռեհացն եւ անդ բազում քաջութիւն նահատակութեան ցուցեալ՝ յոլովից գերելոցն ընդարձակեաց, հանելով եւ զաւարն ի ձեռաց նոցա, եւ վիրաւորեալ սրով մեռանի ի գեօղն Գիւղիկ ի Ճուաշ գաւառի, մարտիրոսական հասեալ նահատակութեան, ի վերայ խաշանցն Քրիստոսի տուեալ զանձն ի մահ:

29:71 When news of this reached Shapuh, brother of T’adēos son of Sherep’, he marched out to attack the rabble from Parskahayk’. There he exhibited many acts of prowess: he freed all the captives, and seized back the booty. But he was wounded by a sword, and died a martyr’s death in the village of Giwlik in the province of Chuash, giving himself to death for the sake of Christ’s sheep:

29:72 Իսկ այլազգեացն անցեալ գնացեալ մտին ի Թրաբ գաւառ եւ ի Շնաւհ:

29:72 Then the Muslims turned back and entered the provinces of T’rab and Shnawh:

29:73 Իբրեւ եհաս գուժկան առ մարզպանն Հայոց Գուրգէն՝ ելեալ զհետ նոցա [Ռ] արամբք, վառեալ ի զէն եւ յասպազէն, եւ գնացեալ եհաս յԱյլի գաւառ. որոյ գալուստն ազդ եղեալ գնդի այլազգեացն՝ փախեան գնացին բացագոյն, կալան զամրական տեղիս, ցրուեալ ընդ լեռնայինսն անյայտ թաքստեամբ:

29:73 When the marzpan of Armenia Gurgēn heard the sad news, he pursued them with one thousand men, fully armed cavalry, and reached the province of Ayli. Informed of his arrival, the Muslims fled to a distance and occupied the strongholds, scattering over the mountains in secret hiding places:

29:74 Իսկ ի գալ միւսոյ ամին, մինչ նոքա յանհոգս յապահովս մնացին յերկիւղէ մարզպանին, առեալ զօրականս այրուձի կազմութեամբ իբրեւ [Զ]՝ խաղաց գնաց երկայնագոյն հեռաւորութեամբ հասանել ի վերայ բանակին պարսկական աղխին, եւ ելեալ ի Յադամակերտ քաղաքէ ի [Թ] ժամու ուրբաթու աւուրն, եւ անցեալ ընդ ծովակն Յըմբեայ, եւ ընդ վարազի Զարեւհաւանի. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն՝ յԸռենայ Յամաց գեօղ, եւ գիշերագնաց հասեալ մինչ ի Տարօնայ կոչեցեալ գետ:

29:74 When the next year came round, while they were still unconcerned and safe from fear of the marzpan, the latter took about seven hundred cavalry, armed and equipped, and marched by a circuitous route in order to attack the Persian supply camp. Leaving the city of Hadamakert at the ninth hour on a Friday, he passed by the lake of Ěmbeay and by Vaṙaz and Zrevhavan; at dawn the next day he reached the village of Eṙenay Yamats’, and by evening had arrived at the river called the Tarōn:

29:75 Եւ ի միւսում առաւօտին հասին ի վերայ բանակին խոնջեալ երիվարօք, անզգուշութեամբ առ մուտն պատրաստեալ, եւ անկան ի նմին ժամու [Բ] ոմանք, Վլիթ եւ Մարաճայ. եւ երիվար մարզպանին պակասեաց առ վազսն, պատշաճագոյն զպատերազմին խրոխտական բարձրավզութեամբ վանել զախոյեանսն, եւ առեալ զբանակն յաւարի, եւ ընդ սուր հանեալ յոլովս քան թէ սակաւս, հասին ի գոգ տեղի մի ի Մղունիս գեօղ:

29:75 The next morning with weary horses they attacked the camp, whose entrance was unguarded. straightaway two men fell, Vlit’ and Marachay. The marzpans horse was too weak to gallop, but with seemly defiance they boldly attacked the enemy, captured and plundered the camp, put more than a few to the sword, and reached a hollow at the village of Młunik:

29:76 Եւ քանզի որպէս ասացաւ՝ ի յերկարագնացս աշխատութեանց երիվարացն եւ հեծելոցն ծանրութիւն ի տքնութենէն ի վերայ հասելոյ, եւ տօթն արեգակնակէզ տապախառն ջերմութեանն, եւ թանձր ծարաւոյն պասքեցելոց երիվարացն հանդերձ հեծելովքն՝ յեղակարծում հանգստեամբ դիմեալ ի վերայ նոցա, քանզի նոքա կային յանհոգս, եւ գունդ անհաւատից դառնացեալ ոգւով ի վերայ կանանց եւ որդւոց իւրեանց եւ ազգականաց՝ յարձակեցան ի վերայ նոցա ուժգին սաստկութեամբ եւ սուր ի գործ արարեալ յանխնայ կոտորեցին:

29:76 But, as has been said, the horses were tired out from the long march, and the riders overcome by lack of sleep, the blazing sun, and burning heat, and horses and riders alike were suffering extreme thirst. While they were resting and unprepared, suddenly they were attacked by a band of raging infidels including women, their children and kinsmen. In fearsome strength they fell on (the Armenians) with flailing swords and mercilessly butchered them:

29:77 եւ անհնարին բեկմամբ խորտակեցաւ գունդն Հայոց, մինչեւ ի բազմացն սակաւուց հազիւ ուրեմն մազապուր զերծեալ՝ անկան յաւուր յայնմիկ ի տարապարտ պատերազմին արք անուանիք իբրեւ [Շ], որ եւ ոչ տեղի գերեզմանի անգամ երեւեցաւ նոցա մինչեւ ցայսօր:

29:77 The Armenian force suffered a terrible disaster, only a few from the large number being able to escape with difficulty. On that day, in the unnecessary battle, there fell about five hundred famous men, whose place of burial has never been revealed to this day:

29:78 Եւ նոքա էին արք փառաւորագոյնք ի տանէ Արծրունեաց եւ յայլոց նախարարաց, որոց Տէր եղիցի այցելու: Եւ յայնմհետէ համարձակութիւն առեալ անօրինացն՝ սկսան գունդս ռամկականս ժողովել ըստ օրինակի մարախոյ անչափ բազմութեամբ, այնոքիկ որ Շեխետիքն կոչէին. եւ այլ որ ուստեք ուստեք ի հեռաւոր աշխարհաց Պարսից, ի Ժանգանայ եւ ի Ջուրջանայ եւ որք ի Վարառատ գաւառէ, եւ եղեն բանակք մեծ ի գաւառին Զարեւան: Որ կամէին դառնաբեր քինահարութեամբ ելանել ի վերայ աշխարհիս առ հասարակ յապականութիւն դարձուցանել:

29:78 They were the most illustrious men from the house of the Artsrunik’ and other noble familieson whom may God have mercy. Thenceforth the infidels gained confidence, and began to gather bands of common people, an innumerable multitude like locusts, from those who were called Shekhetik’. There were also others from various distant countries: Persia, Zhangan, Jurjan, the province of Vararat. They formed an enormous army in the province of Zarevan, and intended in their cruel spite to attack our land in order to destroy it completely:

29:79 Իսկ կատարելագոյնքն եւ ծերքն ի նոցանէ սպուժէին առ այս, եւ մանաւանդ որք հաւատարիմքն կոչէին ըստ հաւատոյն նոցա որք Կուռայքն անուանէին, գլխաւորն ի նոցանէ Համիս, եւ միւսն որ ի կողմանց Ժանգանայ՝ ոչ իրաւացի ըստ պատգամաւորին իւրեանց ասացին առնել զայս:

29:79 But the best and oldest among them temporized over this, especially those who are known as the (most) faithful in their religion, called Kurayk’, their leader Hamis, and someone else from the regions of Zhangan. These said that it was not right to do this, according to their prophet:

29:80 Այլ եւ իշխանն Գուրգէն հանապազ գրէր աղաչանս առ ծերսն եւ առ աւագագոյնսն նոցա, իբրեւ փորձութիւն եւ դիպուած համարէր զեղեալսն, եւ ոչ իսպառ քինահարութեամբ վարիլ առ հարկատուսն եւ առ հնազանդս իւրեանց:

29:80 Furthermore, Prince Gurgēn continually wrote entreaties to their elders and nobles, presenting what had happened as a misfortune and accident, and (begging them) not to wreak their vengeance on their vassals and subjects:

29:81 Եւ մեծի փորձութեանցն հասելոց լինէր ի վերին հրամանէն հանդարտութիւն:

29:81 So peace was arranged after these great tribulations by command from on high. (. . .?) (End of the History by T’ovmay himself: