Խորենացի 1-14 Khorenatsi

14:1 Յաղագս ընդ Ասորեստանեայս կռուոյն եւ յաղթութեանն, եւ Պայապայն Քաաղեայն, եւ Կեսարու, եւ առաջին եւ այլոց անուանեալ Հայոց:	14:1 Concerning the struggle against the Assyrians and the victory, and Payap Kaaḷeay, and Caesarea, and First and other Armenias:
14:2 Կարգեսցուք դոյզն յիշատակաւք բանից եւ որ ինչ զկնի այսորիկ յարեւմուտս սորա գործք քաջութեան պատմին ի նոյն մատենի, եւ որ ընդ Ասորեստանեայս կռիւն. զպատճառս եւ զզաւրութիւն իրացն միայն յայտնելով, եւ զերկարութիւն գործոյն համառաւտ բանիւ յանդիման կացուցանելով:	14:2 We shall expound with but a brief mention whatever later deeds of valor in the west are told of him, Aram in the same book, and his struggle with the people of Assyria, indicating merely the causes and the importance of the events and presenting in brief his lengthy account:
14:3 Նոյն այս Արամ, յետ վճարելոյ ճակատուն որ ընդ արեւելեայս` խաղայ նոյն զաւրութեամբ զկողմամբք Ասորեստանի. գտանէ եւ անդ զոմն ապականիչ երկրին իւրոյ, չորիւք բիւրովք վառելովք հետեւակաւք եւ հինգ հազար հեծելազաւրու, Բարշամ անուն, յազգէ սկայիցն. որոյ սաստկագոյնս նեղեալ հարկաց խստութեամբ` անապատ զբովանդակ շրջակայն իւր առնէր:	14:3 This same Aram, once the war with the people of the east was over, marched with the same force to Assyria. He found there a certain Barsham of the race of giants, ruining his land with forty thousand-armed infantry and five thousand cavalry. He was crushing the whole region by the severity of his taxes and turning it into desert:
14:4 Սմա ճակատու պատերազմի ի դիմի հարեալ Արամ, հալածական ընդ մէջ Կորդուաց ի դաշտն Ասորեստանի արկանէ, զբազումս ի նոցանէ սատակելով. իսկ Բարշամ առաջի զինակրաց նորա պատահեալ` մեռանի:	14:4 Aram opposed him in battle and chased him through Korduk’ to the Assyrian plain, slaughtering many of his men; and Barsham, encountering his Aram’s lancers, was killed:
14:5 Եւ զայս Բարշամ վասն իւրոց արութեան բազում գործոց աստուածացուցեալ պաշտեցին Ասորիք ժամանակս յոլովս:	14:5 This Barsham the Syrians deified because of his many valiant exploits and for a long time worshipped him:
14:6 Իսկ զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի Արամ բազում ժամանակս:	14:6 And Aram subjected a great part of the Assyrian plain to taxes for a long time:
14:7 Այլ որ ինչ յարեւմուտս կոյս ընդ Տիտանեանսն է սորա գործ քաջութեան` ասել կայ մեզ առաջի:	14:7 But now we have to speak about his various deeds of valor in the west against the Titans:
14:8 Աստ յարեւմուտս շարժեալ ի վերայ առաջնոյն չորիւք բիւրովք հետեւակազաւրու եւ երկու հազար հեծելովք` հասանէ ի կողմանս Կապադովկացւոց, ի տեղի մի, որ այժմ ասի Կեսարիա:	14:8 Moving to the west against First Armenia with forty thousand infantry and two thousand cavalry, he reached Cappadocia and a place now called Caesarea:
14:9 Եւ քանզի զարեւելեանն եւ զհարաւայինն նուաճեալ, յանձնեալ էր ի ձեռն երկուց ցեղիցս այսոցիկ, Սիսակեանցն զարեւելս, եւ որք ի Կադմեայ տանէն` զԱսորեստանին` ոչ ինչ այնուհետեւ կասկած շփոթից ուստեք ունէր:	14:9 And because he had subdued the east and the south and had entrusted them to those two tribes, the east to the Sisakans and Assyria to those of the house of Cadmos, he had no further fear of any trouble on any side:
14:10 Վասն որոյ յերկարեալ ժամանակս լինել յարեւմուտս` պատահէ նմա Պայապիս Քաաղեայն Տիտանեան պատերազմաւ, որ բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց մեծամեծաց, զՊոնտուն եւ զՈվկիանու:	14:10 So as he was spending a long time in the west, there opposed him in battle the Titan Payapis Kaaḷeay who had seized the land between the two great seas - the Pontus and the ocean:
14:11 Որում ի դիմի հարեալ վանէ, փախստական արկանելով ի կղզի ինչ ասիական ծովուն:	14:11 Attacking him, Aram put him to flight and expelled him to an island of the Asian sea:
14:12 Եւ իւր թողեալ զոմն Մշակ անուն յազգէ իւրմէ եւ բիւր մի ի զաւրացն ի վերայ աշխարհին` եւ ինքն դառնայ ի Հայս:	14:12 He left over the country a certain Mshak of his own family with a thousand of his troops and returned to Armenia:
14:13 Բայց հրաման տայ բնակչաց աշխարհին` ուսանել զխաւսս եւ զլեզուս հայկական. վասն որոյ մինչեւ ցայսաւր ժամանակի անուանեն Յոյնք զկղիմայն զայն Պռոտին Արմենիան, որ թարգմանի Առաջին Հայք:	14:13 Now he ordered the inhabitants of the country to learn the Armenian speech and language. Therefore, to this day the Greeks call that area Protē Armenia, which translated means “First Armenia:
14:14 Եւ զդաստակերտն, զոր շինեաց յանուն իւր Մշակ կողմնապետն Արամայ, փոքրագունիւք պարսպեալ որմովք, անուանէին հինք աշխարհին` Մաժաք, որպէս ոչ կարելով ուղղախաւսել. մինչեւ յետոյ յոմանց ընդարձակագոյն շինեալ` անուանեցաւ Կեսարի:	14:14 And the town that Mshak, Aram’s governor, built in his own name and fortified with low walls was called Mazhak by the old inhabitants of the country, as if they were unable to pronounce it properly, until it was later enlarged by some people and called Caesarea:
14:15 Ըստ նմին աւրինակի ի տեղեացն այնոցիկ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն, զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչաւք, որք Երկրորդ եւ Երրորդ անուանեցան Հայք, այլ եւ Չորրորդ:	14:15 In the same way, from those regions as far as his own border he filled with inhabitants many uninhabited lands, which were called Second and Third Armenia, and also Fourth:
14:16 Այս է առաջին եւ ճշմարիտ պատճառն վասն անուանելոյ զարեւմտեան մեր կողմն Առաջին եւ Երկրորդ, այլ եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք:	14:16 This is the prime and true reason for calling the western part of our country First and Second, and also Third and Fourth Armenia:
14:17 Իսկ որ այլ ի յոմանց ասի ի յունական կողմանսն` մեզ ոչ է հաճոյ. այլոց որչափ կամք իցեն:	14:17 But whatever else is said by some on the Greek side does not please us; others may think as they so wish:
14:18 Արդ սա այսպէս հզաւր եւ անուանի եղեալ` յանուն սորա մինչեւ ցայսաւր, որպէս ամենեցուն յայտնի է, որ շուրջ զմեաւք ազգք զաշխարհս մեր անուանեն:	14:18 Thus he became so powerful and famous that by his name up to today, as is clear to all, the nations living around us call our country:
14:19 Բազում եւ այլ գործք քաջութեան ի սմանէ գտանին կատարեալ, այլ մեզ բաւական լիցի ասացեալս:	14:19 Many other deeds of valor were performed by him; but let what we have said be sufficient:
14:20 Բայց թէ ընդէ՛ր այսոքիկ ի բուն մատեանս թագաւորացն կամ ի մեհենիցն պատմութիւնս ոչ յիշատակեցան, մի՛ ոք ընդ այս երկբայացեալ տարակուսեսցի:	14:20 As to why these things were not recorded in the original books of the kings or in the histories of the temples, let no one doubt or hesitate:
14:21 Մի` զի յառաջ քան զՆինոսի ժամանակ թագաւորութեանն է, յորում ոչ ոք այսպիսի իրաց փոյթ յանձին ունէր. երկրորդ` զի ոչ հարկ ինչ եւ ոչ պէտք կարեւորք էին նոցա` զազգաց աւտարաց եւ զաշխարհաց ի բացեայ եւ զհամբաւս հինս եւ զզրոյցս նախնականս յիւրեանց թագաւորաց կամ մեհենից մատեանս գրել. մանաւանդ զի եւ ոչ պարծանք ինչ նոցա եւ ոչ բարգաւաճանք` աւտար ազգաց քաջութիւն եւ գործք արութեան:	14:21 first, because he was prior to the time of the reign of Ninos, when no one had troubled with such things; second, because they saw no need or urgent necessity to write down in the books of their own kings or temples the old reports and ancestral stories of foreign nations and remote countries, especially because the valor and brave deeds of foreign nations were no object of boasting or glorying for them:
14:22 Բայց թէպէտ եւ ոչ ի բուն մատեանսն, սակայն որպէս Մար Աբաս Կատինայ պատմէ` ի փոքունց ոմանց եւ յաննշանից արանց, ի գուսանականէն այս գտանի ժողովեալ ի դիւանի արքունեաց:	14:22 But although they were not recorded in their original books, yet as Mar Abas Catina relates, they were collected by some lesser and obscure men from ballads and are found in the royal archives:
14:23 Ասէ եւ այլ իմն պատճառս նոյն այր, թէ, որպէս ուսայ` հպարտ եւ անձնասէր գոլով Նինոս, եւ կամելով զինքն միայն աշխարհակալութեան եւ ամենայն քաջութեան եւ լաւութեան ցուցանել սկիզբն` հրամայէ զբազում մատեանս եւ զզրոյցս առաջնոցն, տեղեաց տեղեաց եւ ուրուք ուրուք գործոց քաջութեան, այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակաւք` դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ` գրել:	14:23 This same man mentions another reason, namely, that, as I have heard, since Ninos was proud and self-opinionated and since he wished to show himself alone to be the origin of empire and of all valor and virtue, he ordered many books and stories of the ancients concerning deeds of valor performed in various places and by various people to be burned, and what was recorded in his own time was to be destroyed, and only things concerning himself should be written down:
14:24 Այլ զայս աւելորդ եղեւ մեզ երկրորդել:	14:24 But it is superfluous to repeat this here:
14:25 Բայց Արամ յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զԱրայն. յետ որոյ եւ այլս բազումս կեցեալ ամս` մեռաւ:	14:25 But Aram after living some years begat Ara, after which he lived many more years and then died: