Թովմա 1-8 Tovma

8:0 Թագաւորելն Արտաշէսի ի վերայ Հայոց:	8:0 The rule of Artashēs over Armenia:
8:1 Իբրեւ յաջողեցաւ թագաւորութիւնն Արտաշէսի ամենայարդար պատրաստութեամբ եւ աշխարհաշէն հոգաբարձութեամբ, որպէս բացայայտեն գիրք պատմագրացն, եւ յառնուլ զՍաթինիկ տիկին կնութեան Հայոց՝ յիշէ զնժդեհանալն իւր ի վիմամէջսն զոր վերագոյն գրեցաք. գայ դարձեալ ի տեղին զբօսնուլ ի նմա:	8:1 When the rule of Artashēs was flourishing in its systematic orderliness and prosperous administration, as the books of the historians explain, and he had married Sat’inik as queen of Armenia, he recalled his exile in the cavern that we mentioned above. So, he returned to that spot for amusement:
8:2 եւ հաճոյ թուեալ յաչս նորա՝ շինէ զքարաբլուրն ապարանս արքայանիստ աշնանայինս, պայծառայարդարս, գեղեցկայարմար պարսպաւորս ընդդէմ ծիծաղելով ծովուն ի հիւսիսի նայեցուածով, արեգակնային ի վերայ խաղալով ճառագայթաձիգ ճեմականացն, յելս եւ ի մուտս ձկան իմն թուելով ի վերայ մկանաց ալեացն խաղալով, ընդդէմ նայեցածն ունելով զմեծ լեառնն Մասիք կոչելով բարձրագագաթն ձիւնալիր սպիտակափառ:	8:2 As it pleased him, he built a palace of rough rock as a royal autumn residence, a splendid building, beautifully walled, looking out across the delightful lake to the north. The sun’s rays played upon the strollers; the fish seemed to be sporting on the waves as they jumped in and out; it looked across to the great mountain called Masik’ with its lofty summit covered in snow of a glorious white:
8:3 իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական ալեօք զուարճացեալ ի մէջ ճոխ նախարարութեանց, առաջի տեսանելով զկապուտակ ծիրանափայլ դաշտաձեւ ծովն. դաշտակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերբն անտառախիտ ծառովք եւ գինեբեր որթովք եւ զանազան պտղովք:	8:3 like a splendid king with honourable white hairs diverting himself among his proud nobility and seeing before him the shimmering bluish purple of the wide-spreading lake. Around the shores he built vast estates, with bushy trees, wine-stocks, and various fruits:
8:4 զշէնս պատրաստեալ, եւ շուրջ զամրոցաւն տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս եւ անուշահոտս ի զանազան ծաղկանց. ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց եւ ի զուարճումն հոտոտելեաց՝ այլ եւ ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբն:	8:4 round the wall he established thickly planted gardens, blooming and smelling sweetly from the variety of flowers. Not merely did they dazzle the eye and their smell delight the nose but they also provided medicinal remedies of ingenious science following the teaching of Asclepius:
8:5 Իսկ շուրջ զբերդանման ապարանօքն՝ պարսպէ զբլուրն շուրջանակի յապառաժուտ տաշելոց քարանց, քաղաք ամենալից զհովիտն ամրացուցանելով: Իսկ ի վերայ բղխեալ աղբիւրն, դարձեալ պարսպէ զքարաբլուրն ի պահպանութիւն ջրոյն ամրագունիւք շինուածովք եւ շէն մարգարիտ զքարաբլուրն յօրինէ պարսպաւոր անկասկածելիս անմատչելի ձեռաց պատերազմողաց, հեշտալիր առ զգուշութիւնն յօրինեալ՝ ի խորագոյնս ծովուն զպարիսպն յօրինեալ կազմէ:	8:5 Around the fortress-like palace he encircled the hill with a wall of roughly hewn rocks, fortifying the valley (into) a populous city. Above the gushing spring he also walled in the steep rock with very strong constructions in order to protect the source of water; and he strengthened the wall around the rock so that it was secure and inaccessible to attackers. He set it out with delightful precision, bringing the wall down to the depths of the lake:
8:6 Իսկ ի մէջ երեքարմատեան գոգաձեւ հովտին փոքու, որ յերից բլրոցն խոնարհի՝ շինէ աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ, եւ ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկեան պատկերն, եւ մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն. կարգէ եւ յօրինէ ի նմա փողոցս վաճառոց ամենալիցս եւ բաւականս. գտանէ եւ ի վերագոյն լերինն անդր ի հարաւոյ կողմանէն աղբիւր սակաւաբուղխ, որոյ ջրմուղ կազմեալ ածեալ հասուցանէ ի մէջ հովտին:	8:6 In the middle of the three-forked small hollow valley which runs down from the three hills he built a high tower with hollow centre; on top of it he set the image of Astłik, and nearby the treasure house of the cult of the idols. In it (the city) he arranged bustling streets suitable for commerce. On the highest hill to the southern side he discovered a lesser fountain, whose water he brought along an aqueduct through the valley:
8:7 Իսկ ըստ բաւականութեան աչաց տեսութեանց դաշտավայրին ի մուտս կոյս, եւ առ եզերբ ծովուն պարսպաւորս յօրինէ զգոգն՝ լնուլ այգեստան տնկախիտ պատրաստութեամբ ականախիտ վայելչութեամբ:	8:7 And for the improvement of the view, on the west of the plain and along the shore of the lake he arranged walls and had the enclosure filled with thickly planted vineyards in order to delight the eye:
8:8 Եւ իբրեւ կատարեաց զյօրինուած շինութեան քաղաքին եւ անմատչելի անկասկածելի զամրոցն պատրաստեաց՝ կոչեաց զանուն ամրոցին Զարդ, այսինքն պայծառութիւն ի վերայ պայծառայարդար շինուածոյն:	8:8 When he had completed the construction of the city and made ready the inaccessible and secure fortress, he called the fortress Zard, that is, “splendour,” for the splendid construction:
8:9 Եւ ածեալ զտիկինն Սաթինիկ զբօսնուլ յաշնանային յեղանակս յամարաստուն գեղեցկաշէն յապարանս զարդարեալ բերդին:	8:9 He used to bring Queen Sat’inik for diversion in the autumn season to the fortified and beautifully built palace that adorned the castle:
8:10 Իսկ զանուն քաղաքին կոչեցին Արտամատ, որ թարգմանեալ ստուգաբանի Արտաշէսի ձեռակերտ, կամ թէ՝ Արտաշէսի եկք, զի ըստ Պարսիկ ձայնի Մատ՝ Եկք թարգմանի. զի ի գնալ Արտաշէսի յայսմ տեղւոջէ՝ ոչ եւս յաւել ձեռն երուանդայ տագնապել զնա, բայց ի գնալն աստի ի Մարս եւ ի Պարսս, դարձեալ դառնայ ուժով մեծաւ եւ թագաւորական ճոխութեամբ, տիրէ Հայոց մեծաց, եւ ըստ բարբարոսական հմայիցն պատուէ զտեղիս այս, որպէս ի նմանէ սկսելով զփոփոխումն առնու ի խոնարհագունիցն ի բարձրագոյնսն:	8:10 He named the city Artamat, which when translated really means “the handiwork of Artashēs,” or “the coming of Artashēs,” because in Persian mat means “coming.” For when Artashēs left this spot he no longer allowed Eruand to trouble him; but after going from here to the Medes and Persians, he returned in great force and with royal magnificence to reign over Greater Armenia. Following the barbarian rites of divination, he honoured this spot as where he began his change from the lowest to the highest station:
8:11 Իսկ սրբոցն որ ի Սուկաւէտ լերինն, քանզի էին համաշխարհիկք եւ հաւատարիմք Սաթինկայ եկեալ զկնի նորա՝ յղեն զոմն ի ճգնաւորացն առ տիկինն, զկռոցն յանդիմանելով զսնոտի եւ զանօգուտ պաշտօնն, որպէս եւ սուրբն Քռիւսի առ Արտաշէս:	8:11 Now the holy men of Sukavēt mountain, since they were fellow countrymen and confidants of Sat’inik’s and had followed her, sent one of their ascetics to the queen to reproach her vain and useless cult of the idols, as Saint K’rysi (sent) to Artashēs:
8:12 Իսկ Սաթինիկ ունկնդիր եղեալ խրատու սրբոցն՝ ոչ ի բաց մերժեցաւ ի կռոցն Աստղկայ անուանեալ պատկերին, քանզի կասկածանս ունելով ի թագաւորէն եւ յորդւոցն, մանաւանդ զի եւ թագաւորին նախ ակն ունէր զդառնալն ի կռոցն ի յերկրպագութիւն Քրիստոսի ճշմարտին Աստուծոյ. բայց թէ որպէս եղեւ կատարումն իրացն մեզ չէ յայտ:	8:12 Sat’inik was attentive to the advice of the holy men, but did not reject the image of the idol called Astłik because she distrusted the king and his sons, especially as she expected the king to turn first from idols to the worship of Christ the true God. But how the matter ended is not clear to us:
8:13 Սահակ որդի Վաչէի կացեալ ի դրան Արտաշէսի շքեղ եւ երեւելի ճոխութեամբ, յոր ձեռն հաւատաց Արտաշէս զգաւառն Աղբագ. զի յայն վայր ոմանք ի զարմիցն Աշդահակայ Մարի բնակէին անդ, արք քաջք, կորովազէնք եւ դիպաղեղունք, բայց նուազեալ ազգին՝ ոչ զոք ունէին, որ կարօղ լինէին զգործ պատերազմին վճարել եւ զպաշտօն թագաւորին. մանաւանդ զի աւերեալ էր երկիրն յասպատակէ Պարսից, այն ինչ հուպ ընդ մեռանելն Երուանդայ եւ ընդ թագաւորելն Արտաշէսի:	8:13 Sahak, son of Vach’ē, was established at Artashēs’ court in splendid and prominent authority. Artashēs entrusted to him the province of Ałbag, for some descendants of Ashdahak the Mede dwelt there—valiant men, well armed and good archers. But since their clan had diminished, they had no one powerful enough to wage war and serve the king, especially as the land had been devastated by a Persian raid about the time of Eruand’s death and Artashēs’ accession to the throne:
8:14 Բայց կին ոմն յազգէն Աշդահակայ բնակէ յամուրսն Ջլմար եւ ի Սրինգ, ի գաւառին ի Փոքր Աղբագ, եւ յանուն կնոջն Ջայլամար, որ եւ զամուրն յիւր (անուն) անուանէ. եւ ունէր կինն գանձ բազում, եւ նորա դուստր մի Անուշ անուն:	8:14 But a certain woman of the race of Ashdahak dwelt in the castles of Jłmay and Sring, in the province of Lesser Ałbag. The woman’s name was Jaylamar, after which she had named the castle, and she had many treasures and a daughter called Anush:
8:15 առնու զնա Սահակ կնութեան հրամանաւ Արտաշէսի, եւ կնքեալ աշխարհն հաստատէ Սահակայ ի սեպհական ժառանգութիւն. այսր աղագաւ խնամ տարեալ թագաւորին կնոջն՝ զի ոչ ել առ Երուանդ եւ ոչ միով իւիք պաշտպանութեամբ: Սահակայ առեալ ի պարգեւի զաշխարհն՝ թողու զորդին զԱշոտ զլեառնակողմամբքն առաջին իւրեանց տէրութեանն՝ շինել, բնակել, ժառանգեցուցանել զերկիրն ի ժառանգութիւն իւրեանց ազգի ի զաւակ տանն Արծրունեաց:	8:15 Sahak married the latter at the command of Artashēs, who confirmed and sealed the land for Sahak as his own inheritance. The king took care of the woman for the reason that she had not gone over to Eruand nor served him in any fashion. After receiving his land as a gift, Sahak let his son Ashot establish himself in the mountainous regions of their first principality, to cultivate and inhabit it, and pass on the land in inheritance to their own family, descendants of the house of the Artsrunik’:
8:16 Եւ երթեալ Աշոտ ոչ խորհրդական իմացուածովք մտանէ ի լեառնն. եւ յելուզակք ոմանք ի կողմանց Հաշտենից ամրանային ի լերինն. պատահեն միմեանց եւ մեռանի անդ անզգուշաբար ի յաւակնայեղց դիմացուածոյն:	8:16 Ashot, by an unwise decision, entered the mountain where some brigands from the regions of Hashteank’ were strongly established. They came across each other, and through lack of caution he was killed there in this unforeseen encounter:
8:17 Եւ անդէն ոչ կարացեալ շինել զերկիրն այն հուպ ընդ հուպ մինչ յութերորդ ամն Արտաշէսի, զոր թագաւորին յանձն առեալ զաշխարհն՝ հրամայէ շինել անդ մեհեան զՀերակղեայ եւ զԴիոնիսեայ. եւ այնու աղագաւ կարաց շէն պահել զերկիրն շատամարդկութեամբ:	8:17 He had been unable to cultivate the land, when shortly, in the eighth year of Artashēs, the king took over the land and ordered a temple built there to Heracles and Dionysius. For that reason he was able to keep the land prosperous, with a large population:
8:18 Եւ նուազեալ ազգին Արծրունեաց ոչ ոք մնաց, բայց միայն մանուկ մի Համամ անուն, որդի Արշաւիրի ծերոյ, եղբօր Խուրէնայ, որ կայր ի դրան արքունի. զորոյ նախնեացն ջան եւ վաստակ յուշ արարեալ թագաւորին՝ Համամայ յառաջ մատուցեալ, ի գահ եւ ի բարձ հայրենեացն ձգեալ զնա՝ ժառանգեցուցանէ զերկիրն Աղբագ, որպէս Սահակայ նոյնպէս եւ Համամայ:	8:18 But when the Artsruni clan declined, no one remained save a single young man named Hamam, son of the aged Arshavir, brother of Khuran who was at the royal court. In consideration of his ancestors’ efforts and services the king promoted Hamam to the rank and station of his forefathers, and gave him in inheritance the land of Ałbag. Just as he did for Sahak, so he did for Hamam:
8:19 Բայց էր Համամ սէգ եւ ամբարհաւաճ, յոյլ եւ թոյլ առ պատերազմի գործ, միայն եւ շղոմարար հպատակութեամբ վարէր առ թագաւորն, զորոյ լոյծ եւ մեղկ բարս ուսեալ թագաւորին՝ կացուցանէ զնա ի վերակացութիւն գործակալաց դրան արքունի, զի այնու հպատակութեամբ լցցէ զպաշտպանակս թագաւորին, զի եւ տեղեակ էր դիւանական մատենագրութեանցն:	8:19 But Hamam was haughty and arrogant, cowardly and lazy in war, and only served the king with adulation. When the king heard of his weak and languid way of life, he appointed him overseer of the officials of the royal court, so that he might imbue the king’s employees with the same subservience, since (Hamam) was also familiar with the books of the archives:
8:20 Զի յառաջնումն ոչ ինչ գոյր հոգ ինչ զբաղմանց, եւ ոչ մի ինչ ըստ աշխարհաշէն խնամակալութեանց, կամ պատերազմասէր աշխատութեանց, բայց միայն ի դրան արքունի մտանել եւ ելանել ընդ հաւատարիմս թագաւորին ի տունս դիւանաց եւ գանձուց:	8:20 For in the past there was no interest in or care for either the protection of the country’s prosperity or preparations for war, but at the royal court one could only enter and leave the archives and treasuries through the king’s confidants:
8:21 Բայց դեսպան արձակեալ Արտաշէսի զՀամամ առ կայսր Ադրիանոս վասն Բարքոբայ աւազակի եւ նորուն պատերազմին յԱսորիս. եւ յերթալն նորա եւ ի դառնալն՝ գայ գտանէ վախճանեալ զթագաւորն Արտաշէս ի Մարինգ, եւ մեռանի անձամբ ընդ այլ շղոմարարսն յաշխարհին Մարաց ի Բակուրակերտ աւանի:	8:21 However, Artashēs sent Hamam as ambassador to the emperor Hadrian in the matter of the brigand Barkochba and his war in Syria. He went, and on his return found King Artashēs dead in Marand. He himself died with the other flatterers in the land of Media at the town of Bakurakert:
8:22 Յետ Արտաշէսի թագաւորէ Արտաւազդ, ապա Տիրան որդի Արտաշէսի, ապա Տիրան, ապա Տիգրան Վերջին, ապա Վաղարշակ: Առ սոքօք էին ազգք Արծրունեաց ծննդաբանութեամբ՝ Համազասպ. Շաւարշ. Ասոդ. Բաբգեան:	8:22 After Artashēs there reigned Artavazd; then Tiran, son of Artashēs; then Tiran; then the last Tigran; then Valarshak. In the time of their reigns the generations of the Artsrunik’ were: Hamazasp, Shavarsh, Asod, Babgean:
8:23 Վաղարշակ թագաւորեալ փոխանակ հօր իւրոյ Տիգրանայ, եւ տուեալ պատերազմ ընդ հիւսիսայինն Հազրաց՝ մեռանի ի կորովաձիգ աղեղնաւորացն:	8:23 Vałarshak became king in succession to his father Tigran. Waging war against the Khazars of the North, he was killed by those mighty archers:
8:24 Անդ Բաբգեան եւ ասպետն մեծ Աշոտ նիզակակիցք միմեանց զերծեալ ի մեծ պատերազմէն՝ փութանակի մտին յաշխարհս Հայոց, ետուն գուժ զմահուանէ թագաւորին եւ կացուցին փոխանակ Վաղարշու թագաւոր զորդի իւր զԽոսրով ձեռնտուութեամբ Արտաւանու Պարսից արքայի:	8:24 Then his squires, Babgean and the great aspet Ashot, together escaped from the great battle; returning in haste to Armenia they gave the sad news of the king’s death and made king in succession to Vałarsh his son Khosrov with the cooperation of the Persian king Artavan:
8:25 Եւ այսպէս խաղաղեցուցեալ զաշխարհս կէին հեշտալիր խաղաղականօք ըստ կամի ախորժակաց զամենայն ժամանակս կենաց Խոսրովու, որ թագաւորեաց [ԽԸ] ամս:	8:25 Having thus brought peace to the land they lived in tranquil ease as they pleased all the time of Khosrov’s life. He reigned for forty-eight years: