3:0 Իսկ զհետ սորա, ըստ այլայլման իրաց եւ ժամանակաց եւ դիպելոյ աշխարհիս Հայոց բազմամբոխ դարուց, երբեմն խաղաղութեան եւ երբեմն սաստիկ եւ անբաւ շփոթմանց, միաբանութեան առ միմեանս եւ երկպառակութեամբ ճեղքելոյ ի միմեանց` կալ ոմանց ըստ աստուածային հրամանատուութեան ի հնազանդութիւն բնիկ իւրեանց Արշակունի թագաւորացն, եւ այլոց ծառայել կամաւ աւտար թագաւորացն` ի կորուստ անձանց եւ աշխարհիս:

 3:0 Now after this comes a book which describes the events, times and occurrences in the land of Armenia over the turbulent centuries, periods of occasional peace and times of intense and endless confusion, of cleaving together in unity and of tearing apart in disunity; when some were true to the divine command and stood in obedience to their natural Arsacid kings, while others wanted to serve foreign kings, to the ruination of themselves and their land:

3:1 որք ի միաբանելն տեսանէին զԱստուծոյ աւգնականութիւնն յանձինս եւ յաշխարհս, եւ ի քակտելն եւ ի պառակտելն՝ զվնաս եւ զկորուստ յանձինս եւ յաշխարհս:

 3:1 Those who were united saw God’s aid visited upon themselves and their land. But those who divided and broke away caused harm and ruin for themselves and the land:

3:2 Որում երկրորդ գրոցն անուանեն զոմն պատմագիր, կոչեցեալ Փաւստոս Բուզանդացի. եւ վասն զի կարգելոցն առ ի նմանէ ի տեղիս ուրեք կարծեցին ոմանք բանք ինչ ոչ յարմարք եւ դիպողք, որպէս առաջնոյն ճշգրտաբանութիւն, Ագաթանգեղոսն կոչեցելոյ` յերկուացեալ հարկաւորին չասել զայնպիսի անպատշաճ կարգումն բիւզանդացւոյ ուսելոյ:

 3:2 A certain historian called P’awstos Buzandac’i is said (to be the author) of this second book. However, because some people have considered certain words employed by him in some passages, to be not proper and fitting, lacking the veracity of the book called Agat’angeghos, they have expressed doubts that someone having been educated among the Byzantines would say such improper things:

3:3 Քանզի Բիւզանդիոսս այս փոքրիկ քաղաքիկ էր, յառաջագոյն շինեալ յառնէ ումեմնէ Բիւզաս անուն կոչեցելոյ, մերձակայ Թրակացւոց սահմանակցութեանն. զոր եւ ի գալն աստուածակամ հրամանով սրբոյն Կոստանդիանոսի ի վերայ անթիւ բազմութեանն Գթաց ի պատերազմ, եւ առ եզերբն Ղեկովբ գետոյ արարեալ զիւր զաւրու բանակատեղս, որ եւ աստուածային տեսչութեանն լինէր արժանի, աւրինակեալ նմա յայտնապէս յերկնից աստեղեայ լուսատեսիկ նշան կենսատու խաչին, բերելով շուրջ զինքեամբ ճառագայթից նշանագիրս, թէ «այսու յաղթեսցես:

 3:3 Biwzandios was a very small city having been built first by a certain man named Biwzas, close to the Thracian borders. Now when by God’s command the blessed Constantine went to make war on the countless hosts of the Goths, he encamped his troops by the banks of the Ghekovb River. Because he was worthy of divine providence, he was clearly shown the luminous symbol of the life-giving Cross in the starry sky. Around it, in rays, was the motto “By this shall you conquer:

3:4 եւ նորա զարթուցեալ` յուսով երեւեցելոյ նմա սուրբ նշանին աւգնականութեան յաղթեալ վանէր զթշնամեացն բանակսն, եւ խնդիր փութապէս գիւտիս այսմ հոգացեալ` ճեպով զիւր մայրն զերանելին Հեղինէ յԵրուսաղէմ առաքէր:

 3:4 Constantine arose, and, hoping to expell the enemies’ armies by means of the aid of the blessed symbol which had appeared to him, he urgently sought for the Cross, hurriedly sending his mother, the vererable Helen, to Jerusalem:

3:5 Եւ թէ ո՛րպէս անդ ի ձեռն ջերմ խնդրոյ սրբոյ մարդոյն յայտնեցաւ կենաց փայտն` գիտէ ամենայն անձն, ի նորին գրոց տեղեկացեալ զգիւտ փրկութեան մերոյ:

 3:5 Everyone knows, informed by his book, how there in Jerusalem because of a fervent search by a holy man the Cross of Life, our salvation, was discovered:

3:6 Եւ ինքն թագաւորն եկեալ ի յառաջագրեալ քաղաքիկն, որ անուանեալ կոչէր Բիւզանդիոս, եւ տեսեալ զսքանչելատեսիլ զամրութիւն տեղւոյն, թէպէտ եւ ծանրագոյն եւ բազում աշխատութիւն ի տեղւոջն ցուցանիւր` ոչ ինչ վեհերէր վասն աւգտակարութեան կղզւոյն. վասն զի շրջափակեալ յամենայն կողմանց` ծովածիր էր տեղին, բայց խուն ինչ ցամաքայատակ ճանապարհ, առանց շրջագայութեանց ջրոցն, որ ելանէր յարեւմուտս կոյս քաղաքին:

 3:6 The emperor [t’agaworn] himself came to the aforementioned small city named Biwzandios. He noted the marvellous security of the place. Despite the fact that much difficult labor would be required to irnprove the place, Constantine was in no way discouraged, because of the island’s advantages. For the place was surrounded on all sides by water except for one small dry road on the western side of the city:

3:7 Վաղվաղակի զձեռն ի գործ արկեալ` տայր հրաման հարթել զբարձրաբերձ զբլուրսն, որ ի ներքս ի կղզւոջն էին, եւ շինեալ քաղաք մեծապայծառ, զոր ըստ իւրում անուանակոչութեանն Կոստանդնուպաւլիս անուանէր, որ թարգմանի հայերէն` Կոստանդիանոսի քաղաք. զոր ոմանք ըստ հռովմայեցի բարբառոյն Պաղատն ասեն, որ թարգմանի արքունի:

 3:7 He set to work at once and ordered that all the high hills on the island be levelled and he built a glorious city named Constantinople, after himself. In Armenian Constantinople translates “Constantine’s city”, though some call it Paghat in Latin, which translates “royal:

3:8 Իսկ որ յառաջագոյն շինեալ Բիւզանդիոսն էր` է թաղ մի յեզեր նորին քաղաքի, որ մինչեւ ցայսաւր նորին անուամբ կոչի Բիւզանդիոս:

 3:8 Now the Biwzandios which had been built earlier became a district on the edge of the city which to the present is still called Byzantium:

3:9 Եւ յայնմհետէ վտակք գիտութեան, որպէս ի թագաւորանիստ վայրի, յորդեալ բղխեն ի քաղաքէն. որպէս եւ յամենայն կողմանց յաշխարհէն Յունաց քաջ ուսեալքն անդ փութան հանդիսանալ, եւ մինչեւ ցայսաւր առաւելեալ տարածին յամենայն կողմանս նորա իմաստութեան վտակք:

 3:9 From that time on streams of wisdom have issued from that city, as from a royal residence, and prominent scholars have hastened to go there from all parts of the Byzantine land. To this day those streams of knowledge have extended themselves and have flowed to all areas:

3:10 Արդ յայնպիսումն քաղաքի եւ ի մէջ այնչափ բազմութեանն ուսելոյ վարժեալ այրն Փաւստոս այնպիսի ինչ արդեաւք անհաճոյս լսողաց բանս կարգէ՞ր ի պատմութեան իւրում:

 3:10 Now, could the man P’awstos who had studied in such a city amidst such a multitude of scholars have put such unpleasant-sounding things in his history:

3:11 Քա՛ւ եւ մի՛ լիցի: Ուստի եւ անհաւատալի իմում տկարամտութեանս կարծեցեալ գործն` ասեմ, թէ գուցէ այլ ոք յանդուգն եւ անհրահանգ բանիւ լրբաբար ձեռն արկեալ յիւրն` գրեաց զինչ պէտս ըստ կամի. եւ կամ զի ուրուք անկարեալ դիպողս` այլաբանեալ վնասեաց, եւ անուամբ Փաւստոսին զիւրոյ յանդգնութեանն սխալանս համարեցաւ ծածկել:

 3:11 May it not be so! To my feeble mind also the work is untrustworthy. Perhaps some other bold uneducated person shamelessly put his hand to it and wrote what he pleased. Or, perhaps some incapable person, unable to do it properly, altered the work in another way and thought to conceal the errors of his impudence under the name of P’awstos:

3:12 եւ այն յայտնի ցուցանի ամենայն հայեցողաց. քանզի են ոմանք ի Յոյնս, այլ մանաւանդ առաւել յԱսորիս, բազումք սպրդեցին գալ յայսպիսի յայրատութիւնս. արք տգէտք եւ յանդգունք գրեցին յինքեանց ճառս ընդունայնս եւ անպիտանաբանս եւ խառնեալ եդին ի գիրս գիտուն լսողաց. այլ ընտրող մտաց ճանաչի յայտնապէս գիտնոցն բանք եւ անմտացն շաղփաղփութիւնք:

 3:12 That something is amiss is clear to all who look at it. Indeed, there are those among the Byzantines, but many more among the Syrians—bold and ignorant people—who have done such tamperings—written futile and useless narrations of their own and inserted them into literate books. However, critical folk clearly are able to differentiate between the words of scholars and the chatterings of fools: