1:0 ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ:

 1:0 Preface:

1:1 Զդադարումն դարուց, ժամուց եւ ժամանակաց թէպէտ եւ իսկապէս զՀօրէ ասաց Բանն դնել յիւրում իշխանութեան՝ ի բաց միանգամայն տարեալ ի մարդկայնոցս գիտութեանց զյոյժ հաւաստին եւ զյաւէտ կարելին. սակայն մարդիկ օժանդակեալք յԱստուծոյ՝ եւ գեղեցիկ եւ չափաւոր մոլութեամբք ի փոքունս փոքումբք ինչ յանդգնեալ՝ բանական առաքինութեամբ ետուն մեզ զկարգս պատմութեանց յեղափոխ յեղանակացս սահմանելոց կամ անցելոց, ոչ բանապաճոյճ մտացածին ինչ վէպս յարմարել՝ քան թէ զծանօթութիւն քաջողջութեան ի հոգւոց անտի:

 1:1 Although the Word verily said of the Father that He held within His own control the ceasing of the ages, times and seasons, thus depriving us humans of the knowledge of what is very reliable and ever feasible, men, however, assisted by God and emboldened a little in small things with wonderfully moderate enthusiasm bequeathed to us with reasonable excellence the sequence of historical events of the revolving seasons that were either fixed or had passed, composing not pompous and imaginary epics, but making known (to us) the sound state of their souls:

1:2 եւ ապա յիրս յիրս անցեալ զառանցեալ ժամանակաց մատակարարեալ զմեզ, զի դիւրաւ մեզ հեռացելոցս եղիցի հարցանել զհարսն, որք ուսուսցեն մեզ եւ զծերսն, որք պատմեսցեն մեզ:

 1:2 Then they guided us in various matters of past bygone times so that we, who are removed (by time), may easily be able to question the fathers who teach us and the elderly who narrate to us:

1:3 Եւ այսպէս զընտանի իւրեանց առատութեան մտաց ջանացան օգուտ աշխարհի գործել՝ զփափագելի մարդկան պէտս լցուցին պատրաստեցին, եւ ստուգագէտ իմացուածիւ խորհրդոց պատկանաւորեցին, յարձանագրութիւնս բանից մատենագրելով զնախնական պատմութիւնսն, զոր յաւէտ պատուասիրելիք եւ փափաքելիք եւ կենցաղօգուտք ինձ իմանին:

 1:3 Thus with their native intelligence they tried to do good to the world by readily fulfilling the needs that men have, and with a true understanding of thoughts they composed and set in writing the histories of the ancient times which I consider to be worthy of much respect, desirable and useful:

1:4 Այսպէս եւ ես աստանօր զանձն ի ներքս արկի ի կարգ բանիս, որ առաջի կայ ինձ ասել՝ ոչ մտահաճ հպարտութեամբ ըստ իմում ինչ կամի, այլ վասն զի ծանեայ զառ ի յինէն խնդրողացն զանդուլ նոցայն հոգւոյն շարժմունս իմացուածոց, այնուհետեւ հարկեալ իբր ի նաւապետէ ումեմնէ սրավարեցայ թիակօք ի մակուկի ճառիս, եւ զայս պատմութիւն առնել տաղտկացեալ տագնապեցայ:

 1:4 Thus I also have at this time gone into this subject matter, which I must say I undertook not with presumptuous pride in accord with my whim, but because I recognized the ceaseless stirring of the Holy Spirit in the understanding of those who asked me (to write); thenceforth, as if forced by a certain captain, I rapidly sailed by means of oars in the skiff of this treatise and took the trouble of hastily composing this history:

1:5 Սակայն ոչ ըստ գեղջկաց անարուեստից երկրորդեալ զայն ինչ զոր նախ քան զմեզ քաջք եւ բանաստեղծք արգոյակապք եւ զարմանալիք զարժանի բան պատմութեան անտուստ ի վերուստ արձանագրեցին զյայտապատում իրս թագաւորաց եւ զպայազատութիւն իշխանաց եւ զհանգամանս պատերազմաց եւ զշինանիստ շինուածս քաղաքաց եւ գաւառաց, գեօղից եւ գերդաստանաց, եւ զգործս արեաց եւ անարեաց կամ զխռովութեանց եւ զխաղաղութեանց, զի մի՛ տղայաբար ինչ յանդգնեալ զմիանգամ գրեալսն երկրորդեցից եւ զքերթողացն արուեստ տապալեցից, եւ զայն վերծանողացն ծիծաղելիս յարկացուցից:

 1:5 However, I have not repeated like ignorant peasants events of historical value that the well versed poets, those wonderful and amazing men who lived before our time, recorded from the beginning, namely the transactions of kings that were narrated, the succession of princes, the circumstances of wars, the prospering of cities, districts, villages and households ( gerdastanac’), and the works of the Aryans and non-Aryans, or the confusions and peace, lest childishly emboldened, I might duplicate what was already written and reject the art of the poets and make it look ridiculous to the readers:

1:6 Եւ արդ մի՛ եւս ինձ այլ յիրս յառաջաբանութեանս եղիցի ծախել զժամանակս. վասն զի ծերութիւն ցաւագին՝ մահ առ դուրս պատրաստ ունի, եւ տագնապ տարակուսիցս հապճեպ տայ պատմել զանցս անցից աղետիցս եւ անհնարին խռովութեանց հասելոց կարելոց զմեզ:

 1:6 And now, let me not waste more time on other matters in this introduction, since wretched old age holds death ready at the door, and my anxiety hastens me to narrate the disastrous calamities and the terrible turmoils that came upon and overwhelmed us:

1:7 Արդ այսուհետեւ յարահետ եւ յաղքատիմաց խանթէ իմոցս մտաց յառաջ ձգեցից բան երագագիր դպրի գրչութեամբ:

 1:7 Now then, with the usual shallow aptitude of my mind, I shall precede to write with the swiftness of an energetic scribe:

1:8 եւ նախ՝ զգրովք հարցն եկեալ՝ ըստ նախապատում նոցայն հանդիսի ծանօթս կացուցից, սակաւուք ինչ զնախնական սփռումն բոլոր ազգաց եւ ազանց, որ յորդւոցն Նոյի՝ եւ ապա զմերն Յաբեթ յերկուցն ի բաց հատեալ որոշեալ:

 1:8 First of all, turning to the books of the Fathers, in accordance with their earlier presentation, I shall make known in summary the ancient expansion of all the races and peoples that were descended from the sons of Noah, and then I shall separate from the other two our own Japheth and single him out:

1:9 Եւ թէ ոչ մերս միայն ազգ ի նմանէ, այլ եւ բազում եւս ցեղից արմատ նա՛ ճանաչիւր:

 1:9 I shall show that not only our nation is descended from him but that he was known as the ancestor of many other races:

1:10 եւ ապա ընդ բոլոր Յաբեթեանս ցեղապատմութիւնսն վայր իջեալ մինչ ի մերն Թորգոմ. եւ այլն արտաքոյ իմոց բանիցս թողեալ, զծննդոցն նորա ազգաբանութիւն սուղ ինչ շարայարեցից: Եւ թէ ո՞յք ի նոցանէ շինութեան պարապեալ եւ կամ ո՛յք քաղաքական եւ բարեզգեաց բարուց. եւ կամ ո՛յք ի նոցանէ ոմանք նախ սկիզբն գտան թագաւորելոյ ի վերայ մեր. եւ կամ թէ զկնի նոցա Վաղարշակ Պարթեւ թագաւորէ տանս Թորգոմայ եւ զկնի՝ նորուն սերունդք մեզ միապետեալ:

 1:10 Then, after surveying the entire genealogy of the Japhethids to our own Togarmah, and leaving the rest out of my narrative, I shall briefly compose a genealogy (of his generations): namely who among them devoted themselves to building activities, or political affairs and decent conduct, and who were the first to rule over us as kings; or else (how) after them Vagharshak the Parthian ruled over the house of Togarmah, and subsequently his descendants governed us:

1:11 Եւ թէ ի ժամանակս նոցա սփռեալ տարածեցաւ ընդ ոլորտս երկրի քրիստոնէական կարգ հաւատոյ սրբոյ, եւ առաւել եւս ի Հայկականս գրոհի ի Բարթողիմէէ, որ մի է յերկոտասանիցն, եւ ի Թադէոսէ, որ եւս յերկոտասանիցն, որք եւ վիճակեցանն իսկ ի Քրիստոսէ Փրկչէն մերմէ աշխարհիս մերոյ քարոզք եւ վարդապետք:

 1:11 During their time, the holy Christian order of faith was spread throughout the world and especially among the Armenian people by the Apostle Bartholomew, who was one of the twelve, and by the Apostle Thaddeus, one of the seventy, who were both assigned by Christ our Saviour to our land as preachers and doctors:

1:12 Ընդ որոց եւ զսուրբ Լուսաւորիչն մեր Գրիգոր զկնի շարադրեցից սակաւուք ինչ բանիւք. որ էլից եւ բովանդակեաց իսկ զառաքելական քարոզս նոցա, ի լոյս ածեալ անցուցեալ զԹորգոմեան ազն ի խորին կռապաշտութեան չարութենէն:

 1:12 After them I shall briefly speak about our holy enlightener Gregory who completed their apostolic mission by leading to the light the race of Togarmah from the wickedness of extreme idolatry:

1:13 Զկնի յարադրելով զորդիս եւ զթոռունս նորա, որք արժանի գտան կալ յաթոռ սրբութեան նորա. այլեւ զայլ եւս զյաջորդս նոցունց մինչեւ ցայսօր ժամանակի, եւ որ ինչ ի նոցանէն եւ կամ յայլոց ոմանց յաւուրս նոցա գործեցեալ իրակութիւնք: Եւ կամ թէ որո՞ց ոմանց յաւուրս սպառսպուր դադարեաց թագակալ պերճութիւնն Հայկականս գրոհի. կամ թէ զիարդ այսրէն ի մեզ նորոգեալ տեսաւ թագաւորութիւնն, որ ի վաղնջուցն հետէ սպառեալ դադարեալ էր՝ պսակելով զմեծ իշխանն Աշոտ թագաւորի վերայ մեր:

 1:13 Then I shall add (an account of) his sons and grandsons who became worthy of occupying his holy throne, and also of the rest of their successors until today, and of the deeds that were accomplished by them or by other people during their lifetime. Also (I shall comment on those) in whose days the glorious crown of the Armenian people was completely destroyed, and (narrate) how once again, through the coronation of the great prince Ashot as our king, we witnessed the renewal of the kingdom which had ceased long ago:

1:14 Զի թէպէտ նախ քան զմեզ Շապհոյ Բագրատունւոյ եւ մերումս ժամանակի պատմագրի գրով դրոշմեալ է զնորայն գործոց եւ զգնացից եւ իմաստից եւ մրցարանաց եւ շինութեանց եւ խաղաղութեան հանդէս. այլ այս այնչափ միայն առ ի յինէն քեզ տեսցի, զի առ ի յայժմու ճառս նպաստ լեալ՝ ոչ տայցէ կարգի բանին հատակտուր սեթեւեթել, այլ յայտ ածել զհիւսումն հաւաստութեան առաջակայ իրին. զկնի ապա ընդարձակիլ բանիւ եւ ի նմին դեգերիլ պատմութեան վասն Սմբատայ՝ որդւոյ Աշոտի, որ թագաւորեաց Հայաստանեացս փոխանակ հօր իւրոյ:

 1:14 Although before us Shapuh Bagratuni, a historian of our times, has written an account on his works, behavior, wisdom, contests, building activities and peacemaking, you will notice that I have utilized this (history) only to improve the present work so that the sequence of my narrative may not be disrupted, and show the reliability of this composition. The subsequent (section) shall be elaborate, wherein I shall dwell on the story of Smbat son of Ashot, who ruled over Armenia instead of his father:

1:15 Այլ եւ զարիական մրցմունս նորա եւ զքաջապինդ հանդէսս եւ զբարեզգեաց բարս, եւ թէ զիարդ զշինութիւն աշխարհիս տնօրինէր իմաստայեղձ մտօք. ընդ նմին ապա եւ զայլոց նախարարաց զեկուսցուք բանիւ՝ ոյք հոյակապք եւ հռչակաւորք, հարուստք եւ անուանիք եւ քաջք յայտնեցան ի նորին աւուրս:

 1:15 and on his courageous contests, vigorous trials, and well-regulated conduct. I shall show how wisely he regulated the prosperity of our country. Besides him, we shall also tell you about the other naxarars: who among them displayed themselves in his days as illustrious, famous, magnanimous, well known and valiant men:

1:16 Դարձեալ զաղմուկ շփոթի՝ որ ի հարաւակողմն Հագարու հասին հասարակաց հալածանք, սրոյ վատնումն եւ սասանումն եւ սով եւ գերութիւն եւ բնաջինջ լինել ողորմելի աշխարհիս Հայոց:

 1:16 Again, (I shall describe) the turmoil, the universal persecutions that came from the southern region of Hagar, the destruction by sword, the trembling, famine, captivity and extermination of the wretched land of Armenia:

1:17 Այլ եւ զտարժանական մահ արքային Սմբատայ ըստ մարտիրոսական հանդիսից ի բազմախողխող երկաթոյն Իսմայելեան:

 1:17 Moreover, (you will read about) the painful death of King Smbat who died like a martyr by means of the Ishmaelite sword, which slaughtered many:

1:18 եւ կամ թէ նախ քան զգրաւումն կենաց թագաւորին զիա՛րդ Ոստիկանն հնարիմաց չարիւ՝ արկանէր սուր թշնամութեան ընդ արքային Սմբատայ եւ ընդ մեծ իշխանն Գագիկ՝ քեռորդի նորուն, թագ նմա կապեալ եւ հակառակ թագաւորեցուցեալ:

 1:18 You will also see how before the king’s death, through cunningness and subtlety the ostikan implanted enmity between king Smbat and the great prince Gagik, his nephew (sister’s son), by crowning and making the latter rule as anti-king:

1:19 Կամ թէ զիա՛րդ յետ մահուան արքային Սմբատայ՝ երեքեան նոքա միանգամայն թագաւորեն՝ Գագիկ Արծրունի եւ Աշոտ՝ որդի Սմբատայ, եւ համանուն նորա՝ որդի սպարապետին Շապհոյ, հակառակք ընդդէմ միմեանց:

 1:19 and how after the death of king Smbat there were three kings that ruled at the same time: Gagik Arcruni, Ashot son of Smbat, and his namesake, (Ashot) son of the Sparapet Shapuh, who were all in conflict with one another:

1:20 Կամ ո՛րպէս արքայորդին Աշոտ չուէր գնայր առ կայսրն Կոստանդին՝ եւ գեղեցկապէս ի նմանէն գահ ընկալեալ, վայելչապէս գերակայութեամբ բազում ընծայիւք բարեմասնաբար լնոյր եւ յուղարկիւր յիւրական աշխարհս:

 1:20 You will also learn) how Ashot, the son of the king, went to visit the Emperor Constantine, and in an elegant manner receiving a throne from him, was properly laden with eminence and an abundance of gifts, and sent back to his country:

1:21 Կամ թէ ո՛րպէս ի հակառակութենէ երեցունց անուանակիր թագաւորացն յուզեցան չար իրակութիւնք եւ սասանութիւնք եւ դղրդմունք եւ վրդովմունք աւերանաց. այլ եւ գործք անարժանք եւ կործանումն անազդակ եւ ահափետք մահուց:

 1:21 I shall tell you how because of the hostility among the three title holders of “king”, wicked deeds, turmoils, trembling and destructive confusions as well as unworthy works, unexpected devastation and fear of death were provoked:

1:22 Արդ այսոքիկ քեզ բաւականացեալ յառաջաբանութիւն, որով մարթասցես գալ բանիւ զրուցացն ճշմարտութեամբ առ ի մատուցանել զլսելիս եւ առնուլ զպատմութիւն, հետեւելով իմ ընդ համառօտ հաւաստութիւն առաջնոցն գրագիծ մատենից աստուածայնոց, այլ եւ ընդ արտաքնոց եւս ժամանակագրութիւնս, որք վիպեն հաւաստեաւ՝ ընդ մերումս կշռադատեալ յազգաբանութիւն համարու:

 1:22 Now, this should be sufficient for you as an introduction, wherewith you should be able to embrace the truth of the words so that you may lend (your) ears and acquire the story by following my brief summary of the first books of the Divine Scriptures, and also of the chronicles of the reliable pagan historians, and compare them with our genealogical list:

1:23 Ամենեքեան սոքա զբոլոր աշխարհաց գիւտս ծննդոց՝ յերից որդւոցն Նոյի ասեն սերեալք եւ գոյացեալք եւ աճեցեալք եւ ցան եւ ցիր սփռեալք ընդ երեսս երկրի:

 1:23 They all say that the ancestors of the generations of all the lands are descended from the three sons of Noah, who multiplied and spread throughout the surface of the earth:

1:24 Զի թէ եւ զանուանս հարցն արտաքինքն տարորոշս ի մէնջ տան՝ որպէս Քսիւսաթրոս զՆոյ անուանելով, եւ Քսերքսէս զՍէմ. սակայն պայազատութեանն զրոյցս ի մի տարեալ բովանդակեն:

 1:24 For even though the pagan writers give the forefathers’ names in a different form from ours—for example, they call Noah Xisuthra ( K’siwsat’ros), and Shem Xerxes ( K’serk’ses)—yet they have identical stories about their lineage:

1:25 Եւ այսպէս երկաքանչիւրք սոքա աւանդեն մեզ կարգ բանի, թէ ի գալ հանդիպիլ ժամանիլ հասանիլ դարուն երկրորդի՝ հեղեղեալ ողողեալ ներսուզեալ ջնջեաց Տէր ի բաց սպառ սպուռ մաքրելով զերեսս երկրի ի մոլելոցն եւ յամբարշտելոցն եւ յանօրինելոցն եւ ի վայրագ շամբշեալ շաղղակերաց, եւ ի կռամոլ մարդոց չարագունից, մինչ ոչ եւս մնալ ի բոլոր բանականացս կամ յանբանից:

 1:25 Thus both traditions transmit to us the (following) sequence of events: upon the arrival of the second age the Lord inundated, annihilated and completely cleansed the surface of the earth of the perverted, the impious, the lawless, the wild wanton cannibals and most wicked idolaters, until no rational or non-rational being remained:

1:26 բայց միայն ի տոհմիցն արդարոց հնազանդեալք եղեն ի գործս արկղակերտի նոյեան տապանին, զորս եւ միանգամայն իսկ մուծեալ ի նա եւ ընդ նոսին եւս եւ յամենայն անբանից սրբոց եւ անսրբոց առեալ ի ներքս ընդ ինքեանս՝ եւ այսպէս չնչին փայտի առհասարակ զնոսա հաւատացեալ պահեաց առի նախախնամել նոքօք զկրկին նորոգութիւն երկրի ըստ իւրաքանչիւրոցն հաւասարակարգ նմանութեան, եւ ըստ առաջնոյ նուիրմանն ի Տեառնէ Աստուծոյ լնուլ եւ ի նոսա եւս զօրհնութիւնսն յաճել եւ ի բազմանալ եւ լնուլ զերկիր եւ տիրել մարդկան սմա եւ որ ինչ ի սմա:

 1:26 but only the men from the pious families who heeded (the divine advice) to build Noah’s ark, which was made out of timber. He (the Lord) made them at once enter the ark into which they brought with them representatives of all the non-rational beings, both those that are pure and those that are impure. Thus, entrusting them to an insignificant piece of wood, He saved them so that through them he might provide for the regeneration of the earth with the likeness of each specie, and in accordance with the former benefaction from the Lord God fill them as well with the blessings so that man might grow, multiply, fill and rule the earth and every thing that is in it:

1:27 Եւ վասն զի այսոքիկ այսպէս քեզ տեսանել եղեւ՝ այսուհետեւ թէ հաճոյ քեզ թուի՝ յերկուցն զիս ի բաց տարեալ ի Սէմայ ասեմ նահապետութեանց եւ ի Քամայ, զմերն Յաբեթի ըստ կարգի բանիս սակաւուք ինչ յայտարարութեամբ ասացից. վասն զի եւ ոչ իսկ պիտոյ է այժմու ճառիս, այլ՝ այլում տեղւոյ եւ ժամանակի թողլի է:

 1:27 Since you had the opportunity to see these, henceforth, if it pleases you, let me set myself free from discussing the genealogies of Shem and Ham, and write briefly (about the descendants) of our own Japheth, following the sequence of my narrative. For they are not at all necessary for the present treatise, and must be put aside for another time and place: