2:0 Վասն Բէլայ եւ Բաբելացւոցն եւ Նոցին առասպելաբանութեանցն:

 2:0 Concerning Bel and the Babylonians and their fables:

2:1 Թէպէտ եւ ոչ ինչ նպաստաւորութիւն առաջիկայ տեսութեանս ունին հետագայից ցոյցք որ վասն Բէլայ եւ նոցուն իսկ Քաղդէացւոց դիւցազնական զառանցութեանցն՝ այլ եւ ոչ զծիծաղականս նոցա համբաւեալ քաջութիւն, որպէս կարծեն՝ առանց եպերանաց անցից զխելագարութեամբքն:

 2:1 Although the testimony of later (writers) concerning Bel and the Chaldaeans’ heroic follies does not serve our present enquiry, yet I shall pass over their ravings without blame, not regarding their ridiculous acts as valour, as they suppose:

2:2 Քանզի ասեն սկիզբն աստուծոց՝ զհին ոմն Բելոս, հայր Դիայ, որ կոչի հայերէն Արամազդ՝ [ՄԺԵ] բիւր ամաց աւուրս ունել եւ եւս յառաջ. ըստ այսմիկ եւ այլ առասպելականք, եւ գիր մատենական ի նմանէ գրեալ եւ պահեալ ի Բաբելոնի բազում զգուշութեամբ. զոր մեք գիտեմք յետ ջրհեղեղին եղեալ գիր:

 2:2 For they say that the first of the gods was some ancient Belos, father of Dios, called in Armenian Aramazd, who lived [215] myriad years or more ago. Likewise, there are other fables, that a book was written by him and guarded very carefully in Babylon—which book we know was (written) after the flood:

2:3 Իսկ այլք զԿռոնոսդ ոմն անուն՝ լինել հայր Արամազդայ, եւս մօտաւոր ժամանակով, որ զջրհեղեղին իրս գուշակեաց Քսիւսիւթրեայ, եւ զառաջինս իւր գործոց բնաբանապէս գրել եւ դնել յաման պղնձի մածեալ կապարով ի պահեստի ի Սիպարացւոց քաղաքին: Եւ այլք յայլ ինչ բազում յածմունս անկեալ ցնդին ժամանակաւ եւ իրօք. զոր եւ մեք ոչ ընդդիմակս առ ի լուծումն առասպելեաց նոցա հարկաւորիմք արժանաւորս գրել:

 2:3 Others say that a certain Chronos was father of Aramazd, closer in time, who warned Ksisutra about the events of the flood. He wrote an account of his earlier deeds and placed it in a bronze vessel fastened with lead for safekeeping in the city of the Siparats’ik’. And others haver in many various ramblings about times and events—which inconsistencies we do not think appropriate to put in writing in order to explain the fables:

2:4 Իսկ Նեբրովթ որդի Քուշայ որ ի Քամայ՝ յոյժ ուժգնագոյն ոչ միայն քան զառաջինս ուրուականաց լինել, այլ եւ ոչ Հերակլի որ յետուստ՝ մոլի բռնաւոր, որով եւ զՏրովական դժուարամարտիկ իրս քաջապէս եւ կարողաբար վանեալ՝ աստուած ի նոցանէ ասացաւ, նա եւ ոչ աշխարհակալին Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ, քանզի նա խաբկանօք առն մոգի եւ կախարդի ասաց լինել որդի Ամովնայ եւ Արամազդայ, այլ ոչ ուրացաւ մահկանացու գոլ: Իսկ սա ասաց զինքն հնագունիցն լինել անժամանակ Բէլ՝ ոչ հայր աստուծոյ, այլ եւ հրամանատու Արամազդայ:

 2:4 Now Nebrot’, son of Kush a descendant of Ham, was much more powerful not only than the early fantastic (giants) but even than the later Hercules, the raving tyrant who (for) his warlike deeds at Troy and his valiant and powerful victories was named god by them. And he (was even more powerful) than the world conqueror Alexander of Macedon; for the latter through the deceit of some magus and magician said he was a son of Ammon and Aramazd, although he did not deny he was mortal. Whereas the former (Nebrot) said he was the timeless Bel of the ancients, not (merely) the father of the god but the commander of Aramazd:

2:5 Որ եւ այլոց կարող տուիչ լինել ժամանակաց, որպէս եւ արանցն որ յառաջ քան զջրհեղեղն քառասուն եւս աւելի բիւրս ամաց եւ դարս փոխադրական այլաձեւս եւ խժականս, շարս եւ ներս եւ սոսս, նոյնպէս եւ զանուանս նահապետացն կեղակարծութեամբք այլաբանել. յօրացեալ եւ ապաստանեալ ի յոյժ բազկի եւ ի յաղթանդամութիւն հասակի, քանզի ասեն զբարձրութիւն նորա լինել վաթսուն կանգուն. որոյ սերմանք յիմարութեանն պատուեալ առ Բաբելացիսն պահեցաւ մինչեւ ի ժամանակս Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ. զոր եւ անդրի ոսկեղէն կանգնեալ թագաւորին Բաբելացւոց՝ արձան քաջութեան առ ի յիշատակ:

 2:5 He was the powerful bestower of time on others. As to the men who (lived) before the flood (he gave) forty or more myriads of years and successive eras of different sorts and barbarous—(called) shar and ner and sos—so also, he allegorised the names of the patriarchs as doubtful. He was arrogant and confident in the strength of his arm and his massive stature; for they say that his height was sixty cubits. The seeds of his folly were honoured by the Babylonians and preserved down to the time of Alexander of Macedon; and a king of the Babylonians erected to him a golden statue, a monument as a record of his valour:

2:6 Եւ թէպէտ յայնմանէ վրիպեցոյց ճշմարիտն Աստուծոյ պատուհաս՝ այլ չարն սովորական բնաւորեալ պահեցաւ անվրէպ: Որ յետ բազում ժամանակի ծախք պիտոյից ասացաւ պատրաստել թագաւորին ըստ անյաղթ բռնութեան եւ մեծութեան որովայնի կերակուր Բէլայ: Որպէս եւ Յոյնք երբեմն համբաւեցին՝ Հերակղէս աստուած յիսուն կոյս ի միում գիշերի ապականէր. զծանականաց եւ զամօթալեաց իրս՝ քաջութեան ասել՝ ըստ այսմ զարմանալիք եւ Բաբելացւոցն Բէլայ ասացաւ, երկոտասան արդու ալեր եւ քառասուն ոչխար ի միում գիշերի ուտել Բէլայ. վասն որոյ պարծանօք իմն խնդալից սրտիւ ասէ թագաւորն Դանիէլի, դու ընդէ՞ր ոչ երկիր պագանես Բէլայ, եթէ ո՞չ տեսանես ո՛րչափ ուտէ եւ ըմպէ:

 2:6 Although he escaped the punishment of the true God, the evil became habitual and was unfailingly preserved. After a long time the expense of his needs was declared to be provided by the king, in accordance with his uncontrollable force and the size of his stomach, (namely) Bel’s food. Just as the Greeks once reported that the god Heracles deflowered fifty virgins in one night, calling valour things that are infamous and shameful, so also the Babylonians claimed marvels for Bel: that in one night he ate twelve measures of flour and forty sheep. For that reason the king said to Daniel with joyful heart as a boast: “Why do you not worship Bel? Do you not see how much he eats and drinks:

2:7 Ո՞վ Բաբելացի կոյր՝ ունելով խելապատակ ցնդեալ ի մկանց եւ ի խլրդից. եթէ ոչ այլ ինչ յակն ունելեաց բարւոյ ունիցիս ասել, զի՞նչ ինչ բարգաւաճանք քեզ լրութիւն անյագ որովայնին Բէլայ իցէ:

 2:7 Oh blind Babylonian with brains addled by mice and moles, unless you have anything else in mind good to say, why is the insatiable filling of Bel’s stomach such splendour to you:

2:8 Ո՞վ յիմարութեան առաջնոցն. ո՛րպիսի կատաղութիւն եւ գիւտք դիւացն նախկին ժամանակաւ սպրդեալ մուծաւ յաշխարհ, ապստամբութիւն առ Աստուած եւ տրտմութիւն սրբոց հրեշտակաց, եւ պատճառ վտանգաւոր մահու ծառայիցն Աստուծոյ յաւուրս ապագայիցն. որով ժամ եւ դէպ իսկ է, առ յայնժամ զարժանապէս նոցա ասել փոխարէն եւ անմեղադրելի բազմաց, եթէ այնչափ մթերեալ համբարք կերակրոց կուտեցին ի հալոցսն Բէլայ՝ ո՞չ ապաքէն ըստ այնմ եւ ելքն ի նմանէ լինիցին շահ ի փառս Բաբելացւոցն ըստ կարծեաց նոցա:

 2:8 Oh folly of the ancients, what madness and devilish inventions penetrated into the world in former times: rebellion against God and grief for the holy angels, the cause of perilous death for the servants of God in days to come. So it is (now) the appropriate time to make worthy excuse for the people of that time and many blameless: if so many piled barns of food were stored up for Bel’s furnace, would not then his excretions be profitable for the glory of the Babylonians according to their reckoning:

2:9 Սպառնայ եւ աստուածային դատաստանն Երեմիայիւ, «յաւուր յայնմիկ խնդրեցից զվրէժս ի Բէլայ ի Բաբելոն, եւ հանից զոր եկուլն՝ ի բերանոյ նորա»: Քանզի առաջնոցն ուրուականք եւ ստուերականք ոմանք՝ ըստ իւրաքանչիւր կարծեաց թուելոց վրիպեցան յաստուածածանօթն գիտութենէ հոգեշահ նահապետացն:

 2:9 The divine judgment warns through Jeremiah: “On that day I shall seek vengeance from Bel in Babylon, and I shall take from his mouth what he has swallowed.” For certain phantoms and shadows of the ancients, according to each one’s suppositions, were devoid of the inspired patriarchs’ knowledge of God:

2:10 Իսկ Նեբրովթ ինքնադիմաբար ասաց զինքն աստուած, եւ թագաւորեալ ի Բաբելոնի սաստիկ զօրութեամբ՝ առնէր եւ նշանս կախարդութեամբ եւ առ աչօք մինչեւ ի զարմացումն ամենեցուն: Եւ տիրեաց ամենայն ազգաց որ ի ներքոյ երկնից. եւ ետ հրաման ահիւ մեծաւ՝ ամենայն ուրեք կանգնել զպատկեր իւր եւ երկիր պագանել իբրեւ աստուծոյ եւ զոհս մատուցանել. որ եւ սկիզբն պատկերապաշտութեան եղեւ:

 2:10 Nebrot’ of his own initiative declared himself a god and reigned in Babylon with mighty power. He worked apparent miracles by magic to the astonishment of all. He ruled over all nations under heaven. He commanded in a fearsome fashion every one everywhere to set up his image, to worship it as god and offer it sacrifices. This was the origin of idolatry:

2:11 Ոչ կարծողականս ինչ ըստ առաջնոցն Բէլայ ասացելում, կամ այլոց ստուերականացն երեւելոց, երազականաց եւ խաբեբայ դիւաց, այլ ձեռագործ մեռելականս իսկ եցոյց ի պաշտօն, զոր սովորութիւն թէ առցէ ոք արդեօք ասել ի վերայ Փաղեգայ որդւոյ Եբերայ եւ կամ Առանայ որդւոյ Թարայի: Քանզի սոքա յառաջ քան զհարս իւրեանց ասին վախճանեալ. եւ հարքն ի գութ խանդաղատանաց զպատկերս որդւոց նկարեցին, ըստ ասացելումն ի Սողոմօնէ, եթէ «հայր թախծեալ տարաժամ սգով՝ վասն վաղամեռիկ լինելոյ որդւոյ արար պատկեր:

 2:11 Not something imaginary as the ancients said of Bel, or other shadowy appearances, dreamlike and deceitful demons—but he showed for worship (a statue) made by mortal hands. This custom one could attribute to P’ałeg, son of Eber, or Aran, son of Taray; for these are said to have died before their fathers, and in their merciful compassion their fathers fashioned images of their sons, according to Solomon’s saying: “A father, afflicted by untimely grief, made an image of his son who had died prematurely:

2:12 Իսկ եթէ սովորութիւնն այլանդակեալ ի չարէն ի սոյն, կանգնել պատկերս սկայից եւ քաջաց եւ բարբարոսական թագաւորաց ի պատիւ, առ այսուիկ եւ ի պաշտօնս դից յարեցան՝ դիպողագոյնս եւ զայսոսիկ է ասել ըստ օրինակին Բէլայ, որ եւ ամբարտաւանեալ մոլեգնականս տալ հրաման զանխորհուրդ միաբանութեան զրաջան վաստակոց, կանգնել բուրգն յերկրէ, որոյ գլուխն հասցէ յերկինս:

 2:12 But this custom was altered by the evil one into setting up images in honour of giants and heroes and barbarian kings. And in his time they became addicted to the cult of demons. It is appropriate to liken them to the example of Bel. In his raging pride he gave orders for a senseless cooperation on a vain task—to erect a tower from earth whose top would reach heaven:

2:13 եւ կանխավազ ցրմամբն ի վերուստ՝ զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց յայլաբան խլրտիւնս. մի միայն մնացեալ զիւրականն պահելով լեզու. որ Եբրայեցւոցն ասի նահապետ Եբեր որդի Սաղայի, որ ոչ հաւանեցաւ մտանել յանմիտ խորհուրդ շինութեան աշտարակին. եւ աստի գիտելի է մեզ բարբառն առաջին Եբրայեցի լեալ:

 2:13 But by pre-emptive scattering from above (God) divided the single language of mankind into various forms. Only one person retained his own tongue, the patriarch of the Hebrews Eber, son of Sałay, who had not agreed to join the senseless project of building the tower. Hence we know that the original language was Hebrew:

2:14 Այլ անժամանակն Բէլ ծախի ժամանակաւ, նշկահեալ ի Հայկայ որդւոյ Թորգոմայ, որ ի տանէ Յաբէթի, որով քամահէ զորսորդականն Քամայ, անարգէ ասելով, «ոչ միայն զի չես աստուած՝ այլ շո՛ւն դու, եւ երամակ շանց՝ որ զկնի քո տողեալ սահին:

 2:14 Torgom of the family of Japheth, who rebelled (against him). He disclaimed the hunter (descended from) Ham and spurned him, saying: “Not only are you not a god but you are a dog, and a pack of dogs runs at your heels:

2:15 Աստանօր ի դէպ ելանէ մարգարէախառն օրհնութիւնք մեծի նահապետին եւ աշխարհահօրն Նոյի յասելն՝ ընդարձակեսցէ Աստուած Յաբէթի, եւ բնակեսցէ ի տան Սեմայ: Քանզի Ասիականք արեւելից Սեմայ լեալ վիճակ՝ խոյս տուեալ Հայկայ գայ հատուածեալ ի Բէլայ ի Բաբելոնէ յարեւելս Ասիական. եւ Նեբրովթայ յանդուգն զօրութեամբ հետամտեալ հրոսակաւ մեռանի ի Հայկայ, հարեալ նետիւ, զոր ոմանք ի պատմագրաց ասեն՝ փախստեամբ դարձեալ գնաց յԱսորեստան:

 2:15 Appropriate here are the prophetic blessings of the great patriarch and father of the world Noah, in his saying: “God will increase Japheth and cause him to dwell in the house of Sem.” For eastern Asia was the lot of Sem; and when Hayk fled and removed himself from Bel and Babylon, he came to eastern Asia. Nebrot’ with his haughty host pursued him; he was killed with his army by Hayk, struck by an arrow. Some historians say that he fled back to Assyria:

2:16 Եւ այսոքիկ վայրապար բանք. զի լայնագոյնս եւս վասն այսորիկ պատմէ մեծ քերթողն Մովսէս, եւ զօրինակ մահու նորա, եւ որպէս զմռեալ դի նորա բարձաւ ի գաւառն Հարքայ ի տեսիլ բազմաց: Եւ ժամանակ բռնակալութեան նորա են ամք [ԿԲ], զոր ոմանք ի պատմագրաց ասեն հայր սորա զՄեստրիմ, որ կոչի Մեծրայիմ, այսինքն Եգիպտոս, վասն ժառանգութեան սահմանաց Եգիպտոսի. քանզի Եթովպացի իսկ ասի Քուշ որդի Քամայ. զոր գիրք Արարածոցն հայր Նեբրովթայ ասեն, եւ Եթովպիայ է մասն Եգիպտոսի եւ ամենայն Լիբէաստանեայց:

 2:16 But these are vain words; for the great orator Moses expatiates at length on this: the mode of his death, and how his embalmed corpse was taken to the province of Hark’, in the sight of many. The period of his tyranny was sixty-two years. Some historians say his father was Mestrim, called Metsrayim—that is, Egypt—because of (his) inheritance of the borders of Egypt. For Kush son of Ham is called Ethiopian, whom the Book of Genesis calls the father of Nebrot’; and Ethiopia is part of Egypt and of greater Libya:

2:17 Իսկ ըստ պատմագրաց՝ կարգ ծննդաբանութեանդ ունի զայս օրինակ. Քամ ծնանի զՔուշ, Քուշ ծնանի զՄեստրիմ. իսկ գիրք Արարածոցն ասեն զՆեբրովթ. այլ ըստ պատմագրացն՝ Մեստրիմ ծնանի զՆեբրովթ, Նեբրովթ ծնանի զԲաբ, Բաբ ծնանի զԱնեբիս, Անեբիս ծնանի զԱրբէլ, Արբէլ ծնանի զՔայաղ, Քայաղ ծնանի զմիւս Արբէլ, Արբէլ ծնանի զՆինոս զայրն Շամիրամայ:

 2:17 Now according to historians the order of genealogy goes like this: Ham begat Kush; Kush begat Mestrim. But the Book of Genesis says Nebrot’, while according to other historians Mestrim begat Nebrot’. Nebrot’ begat Bab; Bab begat Anabis; Anabis begat Arbēl; Arbēl begat Kayeł; Kayeł begat the other Arbēl; Arbēl begat Ninos, husband of Semiramis:

2:18 Եւ զի ասեն զՆինոս թագաւորեալ յետ Բէլայ՝ անփոյթ զայսքանեօք արարեալ. զի ի մատեանս առաջնոցն ունէին պատուէր ի թագաւորացն զնշանաւոր իրս քաջաց գրել, եւ ոչ վատաց. այլ եւ նկարագիրս ոմանս պատկերաց զպատկեր քաջաց արականս եւ շքեղաւորս կենդանագրել: Իսկ զվատացն եւ զնուազագունիցն՝ լոյծս եւ կանացիս, եւ միայն վերնագրութեամբ եւեթ նշանակեալս:

 2:18 And the fact that they say Ninos reigned after Bel and were unconcerned about those (in between) is because in the books of the ancients they had orders from the kings to write (only) about the notable exploits of valiant men and not about those of ignoble men. They were to portray the character and images of valiant men as virile and splendid; while the feeble and effeminate (characters) of the ignoble and lower sort were to be indicated only by name: