75:0 Իսկ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան երթայր առ վայր մի յամրագոյն տեղիսն Տայոց, ուր եւ սինլքորք փախստէիցն Հայոց առ նա ժողովէին եւ այլք յաւագ նախարարացն Հայոց. այլ Կամսարականքն երկոքեան ընդ նմա իսկ էին միշտ, եւ անքակ ի նմանէ եւ միաբան:

 75:0 Now Vahan Mamikonean, the general of Armenia, temporarily went to a more secure place in (the district of) Tayk’, where the dregs of the Armenian fugitives and other the senior naxarars of Armenia gathered around him. The two Kamsarakans were always with him, inseparable and united:

75:1 Զորոց զհետ եկեալ Միհրան գնդաւ իւրով եւ ջանայր կամ սպանանել պատերազմաւ, եւ կամ ունել հնարիւք, եւ կամ հաւանեցուցանել եւ նուաճել:

 75:1 Mihran came after them with a brigade and tried to either kill them in battle or to take them by strategem, or to subdue and subject them:

75:2 Եւ էր բանակ սաստկութեան զաւրուն Արեաց ի գեաւղն որ անուանի Դու, ի սահմանակցութեան Պարսից եւ Հոռոմոց. եւ զաւրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան մերձ ի նա իբրեւ երկուք հրասախաւք, ի գեաւղ մի որ կոչի Մկնառինճ, արամբք որպէս թէ հարիւրովք եւ թերեւս սակաւուք եւ կամ յոլովիւք:

 75:2 There was an enormous camp of Aryan troops at the village named Du, at the border of Iran and Byzantium. Vahan Mamikonean was about two hrasax distant from it at a village named Mkarhinch’ with [100] men, more or less:

75:3 Եւ Միհրան այնչափ հազարաւքն առ նա բանակեալ էր մաւտ, եւ տեղին ուր զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան էր` յիշխանութեանն Պարսից թագաւորին էր:

 75:3 Mihran had encamped near him with so many thousands, and the place where Armenia’s general Vahan Mamikonean was, was under the authority of the king of Iran:

75:4 Եւ այնչափ սաստկապէս զեղեալ էր Աստուծոյ զմեծ շնորհ զաւրութեան իւրոյ ի վերայ քաջի առն Վահանայ Մամիկոնէի, զի ի մէջ այնչափ բազմութեան գնդի եւ ի զաւրաւոր քաջորերոյ` դողացեալ սարսեալ կայր Միհրան գնդաւն, փակեալ ընդ երկիւղագին ահիւ վերնոյն, եւ չիշխէր դիմել ի վերայ եւ սպանանել զորս կամէր, եւ հալածել եւ կորուսանել զմնացեալ փախստեայսն. այլ բանիւ ողոքանաց պատգամաւորէր ընդ նմա հանապազաւր ի խաղաղութիւն, ասելով, թէ:

 75:4 God had so strongly graced the brave Vahan Mamikonean with His great power, that Mihran and (his) brigade quaked in the midst of such a large brigade of powerful brave men, hemmed in by horrible fear from On High, and he did not dare go against them to kill those whom he had wanted, to pursue and destroy the remaining fugitives. Instead, he constantly sent mild messages to (Vahan), seeking peace, and saying:

75:5 Մի՛ կորնչիր, եւ յարքայից արքայի ի ծառայութենէ մի՛ ելաներ, եւ զաշխարհս Հայոց մի՛ տար ի վատնումն. ի հնազանդութիւն եկ թագաւորին, եւ ես միջնորդ լինիմ. քանզի վասն իւրոյ բարերարութեան սիրէ զիս, եւ բանից իմոց լսէ. եւ ես աղաչեմ զթագաւորն, եւ հաշտեցուցանեմ ընդ քեզ, եւ ինչ որ արժան է տալ քեզ` ջանամ զի տայ:

 75:5 Do not ruin yourself. Do not quit the service of the king of kings. Do not permit the land of Armenia to be destroyed. Come to the king in obedience and I will be the intermediary, since (because of his benevolence) he likes me and listens to what I say. I will beseech the king and reconcile him with you, and will try to give you what is fitting:

75:6 Եւ սպարապետին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի պատասխանի արարեալ ասէր ցՄիհրան, եթէ «Արեաց տէր որ լինի` արդար աչաւք պիտի նայել յամենայն մարդ իբրեւ զթագաւոր, եւ արդարապէս տեսանել եւ արդարապէս լսել, ըստ արժանի թագաւորի:

 75:6 Vahan Mamikonean, the sparapet of Armenia, replied to Mihran as follows: “Whoever is the lord of the Aryans, should look upon all people with just eyes, as a king; he should look with justice and listen with justice, as befits a king:

75:7 Բայց այր թագաւոր, որ ուղիղ աչաւք չհայի ի ծառայս եւ ուղիղ լսողութեամբ չլսէ ուրուք զբանս, այլ համակ ըստ իշխանութեան վարի, եւ ոչ ըստ արժանի իրաւանց քննութեան, այլ առաւել եւս որ կարի դժնդակագոյն է եւ աշխարհի կորստեան պատճառ, եւ հանապազ զայն առնէ, եւ կամի տեսանել այլոյ աչաւք եւ լսել այլոյ ականջաւք` ծանր է ծառայութիւնն այն եւ դառն, եւ վտանգ` որում ոչ ոք կարէ կալ առաջի:

 75:7 But as for the king who does not look properly upon his servants, does not listen properly to someone’s words, rules only through authority and not by the worthy laws of inquiry, who, moreover, is very haughty, perpetually the cause of the destruction of a land, wants to see with another’s eyes and hear with another’s ears—no one can stand before such a king, and serving him is onerous, bitter, and dangerous:

75:8 Վասն զի տէր, որ յիւր ի ծառայից զլաւ եւ զվատթար չգիտէ ընտրել, եւ ըստ արժանի իւրաքանչիւր ումեք մատակարարել զպիտոյսն ոչ կամի` այնպիսին լաւ ծառայի տէր դժուարաւ կարէ լինել:

 75:8 For a lord who does not know how to select the good and bad among his servants, and does not want to provide what is required for each according to his worth, can hardly be a good lord to his servants:

75:9 Արդ` Հայոց աշխարհս ո՜րպիսի մեծ եւ պիտոյի աշխարհ է. եւ արդ ցո՛յց ինձ այր մի յայսպիսի աշխարհի, որ թէ առաւելաւ թագաւորութեամբ արժանաւորապէս հասեալ է ի տանուտէրութիւն. այլ որեար աւազակ եւ անպիտան, հացկատակք եւ վատտոհմիկք, որ գան զայնպիսի մեծ թագաւորութիւն խաբեն, եւ ընդ կրակի փառս գնեն եւ տէրութիւն. եւ ի ձէնջ ըստ կողմն ելեալ սակաւ մի` միզեն ի կրակն, եւ յանթեղ զաղբ իւրեանց արկանեն, եւ զվաճառականն եւ զվաճառն ի միասին թշնամանեն:

 75:9 Now as for Armenia, such a great and excellent land: show me a man in such a land who has attained tanuterut’iwn worthily through royal favor. No, only despicable men, brigands, parasites, and men from bad tohms who (are able to) deceive such a great kingdom are given glory and lordship according to (acceptance of worship of) the fire. But as soon as they are a little way distant from you, they urinate on the fire and throw their exerement on it, and they revile both the merchant and his wares:

75:10 Եւ այլ լաւութիւն եւ քաջութիւն եւ միտք եւ գիտութիւն, որով աշխարհ շինի եւ միջի լինի` այն չխնդրի եւ արհամարհեալ է. այլ անպիտան եւ վատտոհմակ մարդկան պատրողութիւնն ի մէջ անցեալ յարգի, եւ դուք առ ճանաչողս ունիք զձեզ:

 75:10 But goodness, bravery, intellect and knowledge by which the land is cultivated and endures, these things are not demanded, but are scorned. Rather, the duplicity of despicable men of bad tohms has presented itself as respect-worthy, and you yourselves know this:

75:11 Լուեալ է քո, որ Միհրանդ ես, եւ ամենայն Պարսից` զբանս զայս յԱրեաց տեառնէն ի Պերոզէ առաջի ամենեցունց յատենի, թէ «Այր վատ եւ գունդ անպիտան Ասորի է. բայց քան զԱսորի այր` Հայ մարդ շատ վատթար է եւ անպիտան:

 75:11 You, a Mihran, as well as all the Iranians have heard the following words pronounced by Peroz, lord of the Aryans, at atean in the presence of everyone: “The worst man and worst brigade is the Syrian. But the Armenian is even more despicable and worse than that:

75:12 Եւ ո՞չ արդեաւք լաւ էր մահ քան զայն լուր յայնպիսի թագաւորէ:

 75:12 Truly, is not death preferable to hearing that from such a king:

75:13 Եւ արդ` իմ երկուս կռիւս արարեալ է ընդ Արի մարդկան, եւ երրորդն այս է որ ընդ քեզ արարաք. եւ ընդ որս զերկուս կռիւսն արարաք` ընդ այնպիսի երեւելի եւ քաջ մարդկան կռուեցաք, զոր ինքն Արեաց տէրն եւ ամենայն Արիք ճանաչէին, թէ ո՛րպիսի որեար էին:

 75:13 Now I have already fought two battles with Aryan men, and the third will be the one I fight with you. During those two battles, you (Iranians) fought with such prominent and brave men that even the lord of the Aryans, and all the Aryans recognized what kind of folk they were:

75:14 Եւ աւտար մարդոյ մեզ չէր աւգնեալ, Հոնի կամ Հոռոմի եւ կամ այլ ազգի ուստեք մարդոյ. բայց միայն այս Հայոց, զոր դուք գիտէք, սոցա վճարեալ է զայնպիսի մեծ գործ, զոր դուք ամենայն Արիք լուայք եւ տեսէք. եւ ոչ բազում այրուձիոյ, այլ հարիւր արամբ եւ կամ եւս նուազիւ զհազար եւ զերկուս հազարս այր փախուցեալ է սոքաւք:

 75:14 Nor were there any foreigners helping us, neither Huns, nor Byzantine, nor anyone of any other nationality. But as you know, it was only the Armenians who accomplished such a great deed, which all of you Aryans saw and heard about. It was accomplished not with many cavalrymen, but with [100] men, or even less than that, (we) put to flight one or two thousand men:

75:15 Եւ յայսմ կռուի մի՛ զայս զմտաւ ածեալ պարծիք, թէ աւելի ինչ քաջութեամբ յաղթեցէք մեզ. այլ ի մեր երկպառակութենէ եւ ի նենգելոյ եղեւ մեզ վնաս:

 75:15 As for this (most recent) battle, do not delude yourselves into thinking that you beat us because of any superior bravery. Rather, it was that we were troubled with discord and treachery:

75:16 Զի թէ էր այս հայ գունդ, յորոյ վերայ ահ եւ երկիւղ էր, որպէս Արեաց տեառն յիւր ծառայի վերայ, եւ յիմում ձեռին այնպէս էին, որպէս ընդ իմ նախնեացն ձեռամբ, եւ համարձակապէս իշխէի զվատացեալսն ի կռուի տամբ եւ կենաւք հարցանել եւ գլխով պատիժ առնել, եւ քաջացելոցն կարէի բարի առնել եւ պատիւ տալ` ցուցանէի Արեաց տեառն եւ ձեզ ամենեցուն, թէ ո՞ր կարի գունդ յԱրիս անուանի էր եւ լաւ. բայց եթէ լաւագոյնք եւս եւ քաջք չերեւէին՝ այլ ի խոնարհ սակաւ մի եւ նուազ չտայի երեւել:

 75:16 For if there existed an Armenian brigade over which (there prevailed) dread and fear, such as the lord of the Aryans (enjoys) over his servants, and if I had control of it, as my ancestors did, and if I boldly dared to requite the poor fighters by taking their lives and beheading them, and rewarded the good fighters with honor, then I could show the lord of the Aryans, and all of you which of the Aryan brigade is the (most) renowned and best. If there were better and braver men, I would not permit the weak and inferior ones to appear:

75:17 Բայց արդ` զոր ձեր ի վատ տոհմէ եւ յանպիտան ի մարդկանէ աշխարհիս Հայոց իշխան կարգեալ էք` դոքա ըստ իւրեանց յետնութեան կորուսին յաշխարհէս Հայոց զքաջութիւն եւ զանուն բարի եւ զլաւութիւն:

 75:17 But the people whom you have designated as princes of Armenia, being wretched men from bad tohms, in accordance with their baseness, have eradicated bravery, goodness, and good repute from the land of Armenia:

75:18 Զի գնդի, որոյ զաւրագլուխն վատ է` գնդին լաւ լինել չէ հնար, եւ աշխարհի, որոյ իշխանքն յետին են` աշխարհին այնմ անհնար է յառաջադէմ եւ անուանի լինել:

 75:18 For if the military commander of a brigade is bad, the brigade itself cannot be good; and the land whose princes are vile, cannot be progressive and renowned:

75:19 Իսկ յաղագս իմ դուք ամենեքեան գիտէք, զի ի հարցն իմոց ես տղայ մնացի. ոչ զվաստակս նոցա որ առ Արեաց աշխարհն լեալ է` գիտեմ, եւ ոչ յանցման նոցա հաղորդ ինչ էի:

 75:19 Regarding myself, you all know that since I was left (an orphan) as a boy by (the death of) my (fore)fathers I know not their merits in the Aryan world, nor was I in any way a participant in what they did:

75:20 Բայց մինչ ես յանձինս զգացի, եւ ձեզ Արեաց տեառնն արբանեկութեան արժանի եղէ` ի մտի եդի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան` արդար մտաւք տեառն եւ ձեզ ծառայութիւն առնել եւ արդար վաստակս վաստակել:

 75:20 But when I became a conscious person, and became worthy of serving your Aryan lord, I resolved before God and man to justly serve the lord and you, and to earn just recompense:

75:21 Եւ որչափ ես զլաւն հոգայի եւ ի լաւ վաստակսն յաւելուի` եւ վատ անարժան իշխանքդ Հայոց զինչպէտ բանսարկութիւնս առնէին, եւ դուք անքնին մտաւք լսէիք եւ ընդ իս չհայէիք ուղիղ:

 75:21 The more I concerned myself with doing good things, and the more I labored, the more your evil unworthy Armenian princes slandered me. And you listened to them uncritically, and did not look upon me fairly:

75:22 ածի զմտաւ, թէ զի՞նչ արդեաւք այլ հնար գոյր, որով ես կարող լինէի զԱրեաց տեառն եւ զաւագացն զմիտսն ուղղել ընդ իս. եթէ գտանէի ինչ ոչ պարգեւս՝ գոնեա լոկ աչաւք ուղիղ հայէին ընդ իս, եւ շատ էր ինձ:

 75:22 I wondered how I could correct the views about me held by the lord of the Aryans and the awags. Even if I found no favor, it was important to me that at least they regard me correctly:

75:23 Եւ իբր ի վաստակսն, զոր վաստակէի ըստ իմում գիտելոյ, թերութիւն ինչ ոչ տեսանէի, եւ առաւելս ինչ յաւելուլ եւ վաստակել չգտանէի հնարս, եւ զթշնամեացն բերանս ի բանսարկութենէ խնուլ ոչ կարէի, եւ տեառն եւ ձեր ականջք ի բաց էին ի լսել զստութիւն եւ չխորհել վասն իմ ուղղակի, եւ իբրեւ ոչ ինչ գտի պատճառանս ծանր տրտմութեանն որ կրէր յանձին իմում ի սպառ, եւ փախչել յաշխարհէս չկարէի` խորհուրդ չար ի մտի արկի, եւ անձամբ զանձն սպանի. եւ երանի՜ եթէ լոկ զմարմինս էր սպանեալ. այլ ես զհոգիս եւ զմարմինս ի միասին կորուսի:

 75:23 When I could discover no shortcoming in the service I had rendered, and was unable to do any more, when I was unable to stop the mouths of my enemies who slandered me (and saw that your ears and those of your lord were open to such falsehoods, but that you would not think about me honestly), when I could find no alleviation of the sadness which had taken hold of me, when I was unable to flee the land, I had a wicked thought—I wanted to kill myself. Unfortunately, it is impossible to kill only the body; one loses the body and the soul together:

75:24 Քանզի ուրացայ զճշմարտութիւնն զոր գիտէի, թէ ստոյգ Աստուած է արարիչ եւ տէր ամենայնի, եւ երկիր պագի ստութեան եւ մոլորութեան. զոր այսաւր առաջի ձեր եւ առաջի ամենայն աշխարհիս խոստովանիմ, թէ ստութիւն է եւ աղտեղի խաբէութիւն:

 75:24 I had apostasized the Truth I had known, that God is the real creator and lord of all. I worshipped falseness and error. Today I confess to you and to the entire world that (Zoroastrianism) is a false and filthy deception. After doing the destructive thing that I did (i.e., conversion:

75:25 Եւ յետ կործանմանն յորում կործանեցայ` մաշէի յերկիւղէ զամենայն աւր, թէ գուցէ մեռանիցիմ սովին մեղաւք եւ կորնչիցիմ զյաւիտենական կորուստն. կալեալ ի բռին զոգի իմ` ի բաց մերժեցի զերկիւղ թագաւորաց, ընկեցեալ յանձնէ կոխեցի զուրացութեանն խիղճ եւ լուսաւորեցայ:

 75:25 I was daily plagued with fear that I might die with this sin and be eternally lost. Taking charge of my soul, I rejected the fear of kings, dropped the pang of apostasy, and became illuminated:

75:26 Այսուհետեւ ուրախ եմ եւ պատրաստ հալածանաց, աղքատութեան, վշտի եւ մահուան. զի որում եւ դիպիմ քրիստոնէութեամբ` ուրախ եմ եւ անահ:

 75:26 Now I am happy and ready for persecution, poverty grief and death. For whatever I encounter as a Christian, I am happy and immortal:

75:27 Բայց դու զոր խաւսիսդ` եւ արդարեւ կարես առնել, եւ հաւանի թագաւորն նուաճել զմեզ` եւ նախ քան զամենայն` զքրիստոնէութիւն շնորհէ աշխարհիս Հայոց, եւ զաղտեղի վաճառդ հատանէ յաշխարհէս մերմէ, զոր անպիտան եւ վատ մարդիկ գնեն ի ձէնջ խաբէութեամբ, եւ ընկալեալ ծաղր առնեն եւ զձեզ եւ զմոխիրն. եւ զմարդ ճանաչէք զլաւն եւ զանպիտան, եւ գործ խնդրէք յիւրաքանչիւր ումեքէ, եւ ոչ կատակաբանութիւն:

 75:27 As for what you said about persuading the king to forgive us—and indeed you can do it—first and foremost let him permit Christianity in the land of Armenia and take from our land that filthy trade which wretched and bad men duplicitously take from you only to ridicule you and the ashes. You must recognize which men are good and which are despicable, you must demand work from each, and not humor:

75:28 եւ ի գործ հայիք` տալ ըստ վաստակոց զհատուցումն, եւ ոչ ի լկտէբանութեան խաբէութիւն. եւ կարէք գրել եւ կնքել, թէ ի մերմէ բռնութենէ եղեւ ձեր յանցումնդ, եւ ոչ ի ձեր ստահակելոյ եւ յանդգնութենէ, եւ թողուք. եւ զտոհմիկն առ տոհմիկս ունիք եւ զվատտոհմակսն առ անտոհմակս. եւ թէ այդպէս նուաճէք զմեզ` մեր բնիկ տեարք էք եւ հարցն մերոց եւ նախնեաց, եւ մեք ծառայութիւն առնեմք եւ հպատակ լինիմք:

 75:28 And looking at the work performed, you must reward people according to their labor and not because of deceitful licentious talk. You should have it put in writing and sealed that “your offense occurred because of our tyranny and not because of your impertinence and audacity,” and you should pardon it. You should keep the highborn with the highborn, and the ignoble with the ignoble. Should you ’subdue’ us in this way, you are our natural lords, (the lords) of our fathers and ancestors, and we will serve and submit to you:

75:29 Ապա եթէ նոյնպէս զյետինսն առ լաւսն ունիք եւ զլաւսն յետս տանիք, եւ աղտեղի մեղաց վաճառէք զիշխանութիւն աշխարհիս, եւ ոչ ըստ իրաւանց հայել յարժանաւորսն եւ ի պիտանիսն տայք` մեք որ ապստամբեցաքն` ոչ եթէ գիտէաք, եթէ մեք Արեաց առաջի ինչ կարեմք կալ, զի եւ զմեր տառապանացս ոյժ գիտեմք եւ զԱրեաց այնպիսի մեծ եւ անհամար գնդի եւ ուժոյ զսաստկութիւն:

 75:29 However, should you continue considering the least as the best, and the best as the worst, conducting the authority of the land with filthy sins, and not looking justly at worth and usefulness, we who rebelled are ready to do it again. For we knew that we would not be able to withstand the Aryans, knowing as we do the unfortunate power we possess and the great, inestimable brigade and powerful force of the Aryans:

75:30 բայց միայն զմեռանելն եդաք առաջի, եւ նմին պատրաստ եմք. եւ առաւել եւս ուրախ եմք, զի զանուանի եւ զլաւ մահ մեռանիմք քրիստոնէութեամբ, քան թէ ուրացութեամբ գնել զանցաւոր փառս, եւ զյաւիտենից կորուստն ժառանգել:

 75:30 We had resolved only to die. We are even more delighted (to continue fighting) for we will die a noteworthy and good death as Christians, rather than become the inheritors of eternal ruination, having purchased transitory glory through apostasy: