Խորենացի 3-68 Khorenatsi

68:1 Ողբք վասն բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց յազգէն Արշակունեաց, եւ եպիսկոպոսապետութեանն յազգէ սրբոյն Գրիգորի:	68:1 Lament over the removal of the Armenian throne from the Arsacid family and of the archbishopric from the family of Saint Gregory:
68:2 Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ, ողբամ զքեզ, հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն. զի բարձաւ թագաւոր եւ քահանայ, խորհրդական եւ ուսուցող. վրդովեցաւ խաղաղութիւն, արմատացաւ անկարգութիւն. դրդուեցաւ ուղղափառութիւն, կայկայեցաւ տգիտութեամբ չարափառութիւն:	68:2 I lament over you, Armenia; I lament over you who are superior to all the nations of the north. For your king and priest, counselor and teacher, have been removed. Peace has been disturbed, disorder has taken root, orthodoxy has been shaken, and heresy has been strengthened through ignorance:
68:3 Ողորմիմ քեզ, եկեղեցի Հայաստանեայց, խրթնացեալ ի բարեզարդութենէ բեմին, ի քաջէն զրկեալ ի հովուէ եւ ի հովուակցէ:	68:3 I pity you, church of Armenia, which has lost the splendor of the sanctuary and has been deprived of the noble pastor and his companion:
68:4 Ոչ եւս տեսանեմ զբանաւոր քո հաւտ ի վայրի դալարւոջ եւ ոչ ի ջուրս հանգստեան սնեալ, եւ ոչ ի փարախ հաւաքեալ` զգուշանալով ի գայլոց, այլ ցրուեալ անապատաց եւ գահավիժութեանց:	68:4 No longer do I see your rational flock pastured in a verdant place and by peaceful waters [cf. Ps. 22:2] nor gathered in a fold and protected from wolves, but scattered to the wilderness and precipices:
68:5 Երանի՜ առաջնոյ եւ երկրորդի փոփոխմանն. զի էր ինչ ժամանակ հեռանալոյ փեսային եւ փեսաւիրին, եւ հարսնդ համբերեցեր` ողջախոհութեամբ զամուսնութիւն պահելով, որպէս ոմն նախ քան զմեզ իմաստասիրեաց:	68:5 Blessed were the first and second departures, for the groom and his best man were absent for a while, and you the bride endured it, preserving your marriage in chastity, as someone before us has wisely expressed it:
68:6 Դարձեալ մինչ երբեմն ոմն սեղեխաբար յանդգնեալ յարձակեցաւ յանարատ առագաստդ` եւ հարսնդ ոչ աղտեղացար. թէպէտ եւ բռնութիւնն զփեսայն ի բաց վարեաց, որդւոցն բարձրացելոց անարգելով զծնողն, համայն եւ խորթոցն ըստ արժանեացն զաւտար հայրն եւ զեկամուտ յաւրայն. սակայն դու եւ ոչ յայնմ զքեզ ամայի բոլորիցն ցուցեր. զանդրէն քոյոյն յուսալով դարձ հովուակցաւն, ոչ որպէս տայգերբ, այլ որպէս նոյնազաւակ զուգահարբ, զմանկունսն փայփայեցեր:	68:6 And once when some paramour audaciously assailed your unspotted couch, you the bride were unsullied. Although force removed the groom and presumptuous sons dishonored their parent - as stepchildren justly dishonor their alien father and strange stepfather - nonetheless you did not then show yourself to be completely desolate. Hoping for the return of your groom with his companion, you tended your children [cf. Mal. 3:17] not like a brother-in-law but like a true father of the same family:
68:7 Իսկ յերրորդ հեռանալս ոչ է ակնկալութիւն դարձի, լուծեալ ի մարմնոյս ընկերաւն եւ գործակցաւն:	68:7 But in this third departure there is no expectation of a return since he has been released from this body with his companion and colleague:
68:8 Ընդ Քրիստոսի լաւ է նոցա բնակել, եւ յԱբրահամեանն հանգչել ի գոգս, եւ զհրեշտակացն տեսանել զպարաւորութիւնս:	68:8 It is better for them to dwell with Christ and rest in Abraham’s bosom and see the choirs of angels:
68:9 Բայց անհոգող դո՛ւ այրութեամբ, եւ եղկելիք մե՛ք` որ զրկեալք եմք ի հայրենի վերակացութենէն:	68:9 But you are uncared for in your widowhood, and we who have been deprived of fatherly guidance are grieved:
68:10 Զի ոչ որպէս ի հնումն ժողովուրդն այն, այլ առաւել մերս է թշուառութիւն:	68:10 For we are not like that people in olden times, but our misery is greater:
68:11 Վասն զի Մովսէս բարձեալ լինի, եւ Յեսու ոչ յաջորդէ` առաջնորդել յերկիրն Աւետեաց:	68:11 Moses has been removed, but Joshua does not succeed him to lead us to the promised land:
68:12 Ռոբովամ մերժեցաւ յիւրմէ ժողովրդենէն, եւ փոխանորդեաց որդին Նաբատայ. եւ զայրն Աստուծոյ ծախեաց ոչ առիւծ, այլ կատարումն ժամանակի:	68:12 Roboam was abandoned by his own people, and the son of Nabat succeeded him [cf. 3 Kings 12:16-21]. Not a lion [cf. 3 Kings 13:24] but the completion of time consumed the man of God:
68:13 Եղիա համբարձաւ, եւ Եղիսէէ ոչ մնաց կրկին ոգւով աւծանել զՅէու. այլ եւ Ազայէլ հրաւիրեցաւ ի կոտորել զԻսրայէլ:	68:13 Elijah was raised up [cf. 4 Kings 2:11] and Elisha did not remain to anoint Jehu with the spirit again [cf. 4 Kings 9:1-6], but Azayel was invited to exterminate Israel:
68:14 Ի գերութիւն վարեցաւ Սեդեկիայ, եւ Զաւրաբաբէլ ոչ ուրեք է, որ նորոգէ զպետութիւնն:	68:14 Sedekia was led off to captivity [cf. 4 Kings 25:7], and no Zerubabel is anywhere to be found to restore the leadership:
68:15 Անտիոքոս բռնադատէ թողուլ զաւրէնս հայրենիս, եւ Մատաթիայ ոչ ընդդիմակայէ. պատերազմ զմեզ շուրջ պաշարէ, եւ Մակաբէ ոչ փրկէ:	68:15 Antiochus forces us to abandon our ancestral laws, and Matathias does not oppose him. War has surrounded us and Maccabaeus does not save us:
68:16 Այժմ մարտք ի ներքուստ եւ արհաւիրք արտաքուստ. արհաւիրք ի հեթանոսաց եւ մարտք ի հերձուածողաց, եւ խորհրդականն չէ ի միջի, որ խրատէր եւ յարմարէր ի պատերազմ:	68:16 Now there are struggles within and terrors without: terrors from the pagans and struggles from the schismatics; and there is no counselor among us to advise and prepare for war:
68:17 Աւա՜ղ զրկանացս, աւա՜ղ թշուառական պատմութեանս, ո՞րպէս զախտս հանդուրժեցից բերել. զիա՞րդ զմիտս իմ եւ զլեզուս պնդեցից, եւ հատուցից զբանս հարցն` փոխանակ ծննդեանն եւ սննդեանն:	68:17 O deprivation, O mournful history! How can I endure to bear these woes? How shall I strengthen my mind and tongue and repay in words my fathers for my birth and raising:
68:18 Քանզի ծնան զիս իւրեանց վարդապետութեամբն եւ սնուցին, առ այլս առաքելով աճեցուցանել:	68:18 For they gave me birth through their teaching, and they raised me by sending me to grow up among others:
68:19 Եւ մինչ նոքա զմերն յուսային զդարձ, եւ պատուասիրել իմով ամենիմաստ արուեստիւս եւ կատարելագոյն յարմարութեամբս, համայն եւ մեք փութապէս դիմեալք ի Բիւզանդիոյ, յուսայաք հարսանեաց պարել, անվեհեր երագութեամբ կրթեալք, եւ առագաստի ասել երգս, - արդ փոխանակ խրախճանութեանն ի վերայ գերեզմանի ողբս ասելով` ողորմելի հառաչեմ. ուր եւ ոչ տեսութեանն ժամանեցի աչաց նոցա կափուցման, եւ լսել զվերջին բարբառն եւ զաւրհնութիւն:	68:19 And while they hoped for our return to glory in my most erudite wisdom and perfect aptitude, while we swiftly making for Byzantium hoped to dance at marriages, being bold and nimble of foot, and to sing wedding songs - now instead of festivities I lament over a tomb and piteously sigh. I did not arrive in time to see them here, to close their eyes, or hear their last words and blessing:
68:20 Այսպիսեաւ անձկաւ հեղձամղձուկ եղեալ` վտանգիմ կարաւտութեամբ մերոյ հաւրն:	68:20 Oppressed by such an affliction I suffer from the loss of our father:
68:21 Ո՞ւր է քաղցր աչացն հանդարտութիւն առ ուղիղս եւ ահաւորութիւն առ թիւրս. ո՞ւր զուարթ շրթանցն ժպտումն առ բարի աշակերտացն հանդիպումն. ո՞ւր խնդամիտ սիրտն ընդունող արբանեկաց. ո՞ւր երկայն ճանապարհաց յոյսն հեշտացուցիչ, աշխատութեանցն հանգուցանող:	68:21 Where is the sweet gentleness of his eyes toward the just and their awesomeness to the perverse? Where is the lively smile on his lips on meeting his good pupils? Where is the joyful heart greeting his servants? Where is the hope that eased long journeys and gave relief to labors:
68:22 Կորեա՜ւ ժողովողն, թագեա՜ւ նաւահանգիստն, ելի՜ք աւգնականն, լռեա՜ց ձայնն յորդորեցուցիչ:	68:22 The summoner has perished, the port has been lost, the helper has abandoned us, the encouraging voice has fallen silent:
68:23 Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգեսցէ զուսումն. ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւն աշակերտիս. ո՞վ զհայրականն բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս:	68:23 Who henceforth will respect our instruction? Who will rejoice at the progress of this pupil? Who will express the delight of a father, in part exceeded by this son:
68:24 Ո՞վ կարկեսցէ զյանդգնութիւն ընդդէմ առողջ վարդապետութեան հակառակ յարուցելոցն, որք ամենայն բանիւ քակտեալք եւ քայքայեալք` յոլովս փոփոխեն վարդապետս եւ բազում գիրս, որպէս ասաց ոմն ի հարցն. առ ամենայն բան նմանապէս դժուարին, եւ չար աւրինակ անձանց գրեն զայն` զծիծաղելն զմեաւք եւ զարհամարհելն իբրեւ զանհաստատնովք, եւ որ ինչ պիտանացու ունիցի արուեստ:	68:24 Who will silence the insolence of those who rise up in opposition to the wholesome teaching - those who are shaken and rent by every word, alternating many teachers and many books, as one of the fathers said? They are equally displeased at every word and make of themselves a bad example in mocking us and despising us as unstable and devoid of any useful science:
68:25 Ո՞վ զնոսա ըմբերանեսցէ սաստելով, եւ զմեզ սփոփեսցէ գովելով, եւ չափ դնիցէ բանի եւ լռութեան:	68:25 Who will silence and reprimand them, console us with praise, and put a limit to talking and silence:
68:26 Զմտաւ զայսոսիկ ածելով` հառաչումն յիս ի ներքս ընթանայ եւ արտաւսր, եւ կամեցուցանէ բարբառել բան տխրական եւ սգաւոր:	68:26 As I reflect on these matters, sighing and tears burst out inside me and make me wish to utter sad and mournful words:
68:27 Եւ ոչ գիտեմ, եթէ զիա՛րդ յարմարեցից զողբերգութիւնս, եւ կամ զո՛վ արտասուեցից. զհէ՞քն իմ մանուկ եւ թագաւոր, զխորհրդակցութեամբ վատթարն, զազգաւ ի բաց ընկեցիկն, եւ նախ քան զմահուն մեռելութիւն` անփառութեամբ յաթոռոյն ի վայր կործանեալ, եթէ զիս ինքն, զի վերացաւ ի գլխոյս փարթամացուցիչ պսակն գեղեցիկ եւ կենցաղաւգուտ. զհա՞յրն իմ եւ զքահանայապետ, զմիտսն վսեմացեալս, որ երթայր տանէր կատարեալ բան, որով վարէրն եւ յարմարէր, եւ զերասանակս ի բուռն առեալ` ուղղէր զդէմսն եւ սանձահարէր զլեզուս աւտարաձայնս, եթէ զիս, թափուր ի Հոգւոյն մնացեալս խանդից եւ ցականեալ. զծնո՞ղն իմ, աղբիւր վարդապետական, զարդարութեանն ոռոգող, եւ հեղեղաւ զամբարշտութիւն արտաքս սահմանելով, եթէ զիս, երաշտացեալ եւ թարշամեալ պասքութեամբ արբուցմանց խրատու. զաշխարհիս եկեա՞լ աղէտս, եթէ զապագայիցն ակնկալութիւն:	68:27 Nor do I know how to compose my lament or over whom to weep. Should it be my unfortunate young king, abandoned with his family through their wicked planning and who before dying has tasted death, cast down with dishonor from his throne? Or is it myself, for from my head has been removed the beautiful and advantageous crown that brings wealth? Or is it my father and high priest and his lofty mind who, wherever he went, brought perfect eloquence, whereby he guided and brought harmony, and taking the reins into his hands directed persons and bridled dissentient tongues [cf. James 1:26]? Or is it myself, who remain abandoned and deprived of the affection of his spirit? Or my parent, the source of my instruction, who irrigated justice and with a flood banished iniquity? Or myself, dried out and desiccated by thirst for the waters of his advice? Or is it the disasters that have befallen my country or the expectation for the future:
68:28 Ո՞վ մեզ յայսոսիկ ճառակցէ հաւասարելով տրտմութեանս, եւ աւգնեսցէ ախտակցելով ասիցս, կամ յարձանս փորագրել:	68:28 Who will join us in telling of these things, sharing our grief? Who, suffering with us, will assist our account or help us inscribe it on stelae:
68:29 Զարթի՛ր, Երեմիաս, զարթի՛ր եւ ողբա՛ հանդերձ մարգարէանալով որ ինչ թշուառացաքս եւ որ ինչ թշուառանալոցս եմք. գուշակեա՛ զյառնել հովուաց տգիտաց, որպէս երբեմն Զաքարիաս յԻսրայէլին:	68:29 Awake, Jeremiah, awake and lament like a prophet over the miseries we have suffered and the distress we shall endure. Foretell the rise of ignorant shepherds as once did Zacharias in Israel:
68:30 Վարդապետք տխմարք եւ ինքնահաճք, անձամբ առեալ պատիւ եւ ոչ յԱստուծոյ կոչեցեալ. արծաթով ընտրեալք եւ ոչ Հոգւով. ոսկեսէրք, նախանձոտք, թողեալ զհեզութիւն, յորում Աստուած բնակէ, եւ գայլք եղեալ` զիւրեանց հաւտս գիշատելով:	68:30 The teachers are ignorant and presumptuous, taking honor by themselves and not called by God, elected by money and not by the Spirit; lovers of gold and envious, they have abandoned gentleness, where God dwells, and have become wolves, tearing their own flocks:
68:31 Կրաւնաւորք կեղծաւորք, անձնացոյցք, սնափառք, պատուասէրք քան թէ աստուածասէրք:	68:31 The monks are hypocritical, ostentatious, vainglorious, lovers of honor rather than lovers of God:
68:32 Վիճակաւորք հպարտք, դատարկակացք, զրաբանք, ծոյլք, ատեցողք արուեստից եւ վարդապետական բանից, սիրողք վաճառաց եւ կատակերգութեանց:	68:32 The clergy are proud, slothful, frivolous, lazy, haters of learning and instructive words, lovers of commerce and buffoonery:
68:33 Աշակերտք հեղգք առ ուսումն եւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբանք:	68:33 The students are lazy to study and eager to teach; they are theologians before their examinations:
68:34 Ժողովրդականք վէսք, ստահակք, մեծախաւսք, անվաստակք, այրեցողք, վնասակարք, փախչողք ի ժառանգութենէ:	68:34 The laity are arrogant, insubordinate, blusterers, loafers, topers, pernicious, and they flee their patrimonies:
68:35 Զաւրականք անարիք, սնապարծք, զինատեացք, պղերգք, հեշտասէրք, անժուժկալք, կողոպտիչք, գինարբուք, յուզարկուք, համաբարոյք աւազակաց:	68:35 The soldiers are wicked, false boasters, hating their weapons, cowards, lovers of ease, intemperate, thieves, drunkards, marauders, imitators of brigands:
68:36 Իշխանք ապստամբք, գողակիցք գողոց, կծլիք, կծծիք, ժլատք, ագահք, յափշտակողք, աշխարհաւերք, աղտեղասէրք, ծառայիցն համամիտք:	68:36 The princes are rebellious, companions of thieves, robbers, rapacious, avaricious, grasping, plunderers, despoilers of the land, depraved, likeminded with their slaves:
68:37 Դատաւորք տմարդիք, սուտք, խաբողք, կաշառառուք, անընտրողք իրաւանց, անհաստատք, հակառակողք:	68:37 The judges are inhuman, false, deceitful, venal, ignorant of the law, volatile, contentious:
68:38 Եւ բարձումն առ հասարակ յամենեցունց սիրոյ եւ ամաւթոյ:	68:38 And love and shame have been entirely removed from all:
68:39 Եւ ապա յանդիմանութիւն այսոցիկ զի՞նչ, եթէ ոչ անտես առնել Աստուծոյ, եւ տարերց փոփոխել զբնութիւնս իւրեանց:	68:39 What then does this demonstrate, save that God has abandoned us and that the elements have changed their nature:
68:40 Գարուն երաշտացեալ, ամառն անձրեւայոյզ, աշուն ձմեռնացեալ, ձմեռն սաստկասառոյց, մրրկալից, յերկարացեալ. հողմք բքարարք, խորշակաբերք, ախտահաւաքք. ամպք հրընկէցք, կարկտածուք. անձրեւք անժամանակք եւ անպիտանք. աւդք դառնաշունչք, եղեմնարկուք. ջրոց առաւելուլն անաւգուտ եւ նուազելն անհնարաւոր. երկրի անբերութիւնք պտղոց եւ անաճելութիւնք կենդանեաց, այլ եւ սասանմունք եւ դղրդմունք:	68:40 Spring has become dry, summer very rainy, autumn like winter, and winter has become very icy, tempestuous and extended. The winds bring snowstorms, burning heat, and pestilence. The clouds bring thunder and hail; the rains are unseasonable and useless; the air is very cold and causes frost, the rising of the waters is useless and their receding intolerable. The earth is barren of fruit and living creatures do not increase, but there are earthquakes and shakings:
68:41 Եւ ի վերայ այսր ամենայնի խռովութիւնք յամենայն կողմանց, ըստ այնմ` եթէ չ իք խաղաղութիւն ամբարշտաց:	68:41 In addition to all this there are tumults on every side, according to the saying: “There is no peace for the impious:
68:42 Զի թագաւորք տիրեալք խիստք եւ չարաչարք, բեռինս բառնալով ծանունս եւ դժուարակիրս, հրամանս տալով անտանելիս. վերակացուք անհարթարարք, անողորմք. սիրելիք դաւաճանեալք, եւ թշնամիք զաւրացեալք. հաւատ վաճառեալ ընդ սնոտի կենցաղոյս:	68:42 The kings are cruel and evil rulers, imposing heavy and onerous burdens and giving intolerable commands. Governors do not correct disorders and are unmerciful. Friends are betrayed and enemies strengthened. Faith is sold for this vain life:
68:43 Հէնք եկեալ անհատք եւ յոլովից կողմանց. գերփումն տանց եւ յափշտակութիւն ստացուածոց. կապումն գլխաւորաց եւ բանտք յայտնեաց. յաւտարութիւն վտարումն ազատաց եւ անթիւ նեղութիւնք ռամկաց. առումն քաղաքաց եւ քանդումն ամրոցաց. աւերումն աւանաց եւ հրդեհումն շինուածոց. սովք անբաւք եւ հիւանդութիւնք եւ մահք բազմաւրինակք. աստուածպաշտութիւն մոռացեալ, եւ ակնկալութիւն գեհենի:	68:43 Brigands have come in abundance and from all sides. Houses are sacked and possessions ravaged. There is bondage for the foremost and prison for the famous. There is exile abroad for the nobility and innumerable outrages for the common people. Cities are captured and fortresses destroyed; towns are ruined and buildings burned. There are famines without end and every kind of illness and death. Piety has been forgotten and expectation is for hell:
68:44 Յորմէ պահեսցէ զմեզ Քրիստոս Աստուած, եւ զամենեսեան` ոյք երկրպագեն նմա ճշմարտութեամբ. եւ նմա փառք յամենայն եղականացս. ամէն:	68:44 From this may Christ God protect us and all those who worship him in truth. And to him be glory from all creatures. Amen:
68:45 ԱՒԱՐՏԵՑԱՆ ԳԻՐՔ ԵՐՐՈՐԴ, ՅԱՆԿ ԵԼԱՆԵԼՈՅ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՄԵԾԱՑ:	68:45 End of the Third Book, bringing to conclusion the History of Greater Armenia: