2:0 Վասն արիւնահեղին Բարծումայի:

 2:0 An historical report concerning the murderous Bartsuma:

2:1 Ընդ ժամանակս Պերոզի արքայից արքայի էր ոմն յաղանդոյն Նեստորի Բարծումայ անուն, որ ունէր զանուն եպիսկոպոսութեան, զօրեղագոյնս զնեստորական հերձուածոյն բուռն հարեալ, եւ քսութեամբ զնախարարացն Հայոց առ Պերոզ վարելով՝ բազում օճիրս արիւնհեղութեան գործեաց:

 2:1 In the time of Peroz, king of kings, there was a certain Bartsuma of the sect of Nestorius who had the title of bishop and most forcefully pursued the Nestorian heresy. Slandering the Armenian nobles to Peroz, he worked many bloody crimes:

2:2 Ի ժամանակին յայնմիկ էր ճոխացեալ պանծալի աթոռակալութեամբ սրբոյն Գրիգորի տէր Քրիստափոր Հայոց կաթողիկոս. գրէ առ կողմանս Ասորեստանի զգուշացուցանելով՝ մի խառնել ընդ նեստորականսն. զնոյն գրէ եւ առ որս ի Խուժաստանին էին ժողովուրդ ուղղափառացն:

 2:2 At that time the chair of Saint Gregory was proudly and splendidly held by Lord Christopher, Catholicos of Armenia. He wrote to the regions of Asorestan warning them not to associate with the Nestorians, and wrote in similar terms also to the congregation of the orthodox in Khuzhastan:

2:3 Դարձեալ գրէ եւ ի կողմն Դերջանոյ, եւ Խաղտաց ձորոյ բնակիչսն եւ աշխարհակալ տեարս եւ առ եպիսկոպոսունսն:

 2:3 Furthermore, he wrote to the district of Derjan, and the inhabitants, sovereign lords, and bishops of the valley of Khałtik’:

2:4 Զոր զթուղթսն խաբող պատրանօք ի բուռն առեալ Բարծումայ՝ ետ տանել առ արքայ Պերոզ, եւ ասէր, թէ «զայս ամենայն զոր գրէ կաթողիկոսն Հայոց եւ առ ապստամբութիւն խորհել առ ի քէն, եւ զնախարարսն Հայոց զՅունաց թագաւորին խորհել հնազանդութիւն. արդ տեսանել պարտ է վասն այդր:

 2:4 Bartsuma seized these letters by deceitful means and had them taken to King Peroz, saying: “All that the Catholicos of Armenia writes proposes revolt against you and encourages the Armenian princes to submit to the Greek emperor. So you must look to this matter:

2:5 Եւ ինքն Բարծումայ ի չքմեղս լինելով՝ եկն եհաս յԱրզնարզիւն եւ յաշխարհն Մոկաց, զի անդ զնեստորական աղանդոցն սերմանիցէ սերմանս։ Եւ սրբոյ վարդապետին մեր Եղիշէի, որ յայնմ ժամանակի ի Մոկաց բնակէր աշխարհին՝ եկեալ առ նա Բարծումայ, խնդրեալ զպատմողական գիրսն Հայոց, զոր գրեալ էր հրամանաւ սրբոյն Վարդանայ. եւ նորա կատարեալ զխնդրելին:

 2:5 Vindicating himself, Bartsuma came to Arznarziwn and the land of Mokk’ in order to sow there the seeds of the Nestorian heresy. Our holy teacher Ełishē at that time was dwelling in the land of Mokk’; Bartsuma came to him asking for the book of Armenian history which he had written on the command of Saint Vardan, and he fulfilled his request:

2:6 Ի նմին ժամու զգացեալ վասն նորա մեծ իշխանին Արծրունեաց Մերշապհոյ, որ յայնժամ ի Տմորեացն ամրանայր բերդի՝ յղէ առ նա ելանել գնալ ի սահմանացն յայնոցիկ. ոչ ինչ ձեռնամուխ լինելով ի նա, վասն Պարսից արքային, միայն սպառնական խոստաբանութեամբ յղէ առ նա պատգամս:

 2:6 Then the great prince of the Artsrunik’, Mershapuh, who was at that time fortified in the castle of Tmorik’, hearing about him (Bartsuma) sent word that he was to leave the territory. He did not lay hands on him because of the Persian king, but merely sent messages with a warning threat:

2:7 Նորա զչարեալ ընդ հասանել պատգամին՝ առ զայրուցս բարկութեան քինահանութիւն վրէժխնդրութեան արարեալ՝ ի բաց եհան ի գրոցն պատմութենէ՝ որ ինչ վասն տանն Արծրունեաց էր գործոց հանգամանք, եւ որ ինչ օրինակ մարտիրոսութեան Վահանայ Արծրունոյ:

 2:7 Angered at the ultimatum, (Bartsuma) took vengeance in his resentful rage. He expunged from the history book all details concerning the deeds of the house of the Artsrunik’ and everything describing the martyrdom of Vahan Artsruni:

2:8 Իսկ վարդապետն Եղիշէ էր ի ժամանակին յայնմիկ բնակեալ ի գաւառին Ռշտունեաց ի ծովեզերին, յորում տեղւոջ եւ հանգեաւ իսկ ի Քրիստոս սուրբն Աստուծոյ Եղիշայ։ Իսկ ի դառնալ գրոցն ի յաշխարհն Մոկաց՝ ոչ ինչ ումեք փոյթ վասն այն լինելով, կարծել՝ վարդապետին զայս այսպէս կանոնեալ. զոր ցուցանեմ յայլում տեղւոջ, եւ զոր ինչ արար արքայն Պարսից ընդ տունն Արծրունեաց ի սադրելոյ Բարծումայի ամբարշտի:

 2:8 Now the teacher Ełishē was at that time dwelling in the province of Ṙshtunik’ by the shore of the lake; at that spot the holy man of God Ełishē fell asleep in Christ. So when the book was returned to the land of Mokk’, no one paid any heed to the matter, assuming that the teacher had composed it in that fashion. Elsewhere I shall indicate what action the Persian king took against the house of the Artsrunik’ at the instigation of the impious Bartsuma:

2:9 Մարկիանոս կայսր թագաւորեալ Յունաց յերկրորդն Թէոդոսի, որ արար զժողովն ի Քաղկեդոն [ՈԼԶ] եպիսկոպոսաց. առ որով վկայեաց սուրբն Վարդան եւ Վահան Արծրունի:

 2:9 The emperor Marcian ruled the Greeks (after) Theodosius [II]; he summoned the council of [636] bishops at Chalcedon, and in his reign Saint Vardan and Vahan Artsruni were martyred:

2:10 Իսկ Վասակ Արծրունի, հայր Աղանայ սրբոյ, առեալ զՏաճատ եւ զԳոտեր զեղբայր իւր՝ գնաց առ կայսր. մեկուսի եղեալ ի շփոթմանց պարսկական վրդովմանցն եւ աւերման աշխարհին. իսկ թագաւորն Մարկիանոս ընկալաւ զնոսա սիրով ի խաղաղութեան, մեծաշուք պատուով ի բարձ եւ ի պատիւ յառաջ ածեալ, իբրեւ զքաջամարտիկ ախոյեանս որ ի վերայ եկեղեցեաց Քրիստոսի եւ սուրբ ուղղափառ հաւատոյ արեամբ չափ ճգնեալ նահատակեցան, եւ զխոստովանողական անուն ձայն ի վերայ եդեալ կարդային:

 2:10 Now Vasak Artsruni, father of the saintly Alan, taking Tachat and his brother Goter went to the emperor to avoid the troubles of the Persian disturbances and the ruin of the country. The emperor Marcian received them in a friendly and peaceful fashion and promoted them to rank and honour with splendid dignities, since like brave champions for Christ’s churches and the holy orthodox faith they had heroically shed (their) blood and gained in addition the renown of confessors:

2:11 Բայց աղերսեալ թագաւորն զարս պատուականս, զՎասակ եւ զՏաճատ եւ զԳոտեր, որք էին ի մեծ նախարարութենէ տանն Արծրունեաց՝ զի զժողովն ընկալցին ընդ երից սուրբ ժողովոցն:

 2:11 But the emperor begged these honourable men Vasak, Tachat, and Goter, who were of the great nobility of the Artsruni house, to accept that council with the (other) three holy councils:

2:12 Նոքա պատասխանեալ ասեն. «վասն զի մեք ի պարսկական հինիցն անդուլ եւ անպարապ գոլով ի բաց լքաք զկրթութիւնն գրոց սրբոց՝ առ ընտրել զհաւատոց խոստովանութեան կանոնադրութիւն. բայց մինչ էաք յաշխարհին մեր՝ առաջնորդքն մեր ոչ ետուն տեղի ընդունել զասացեալսն ի սահմանին խոստովանութեան:

 2:12 They replied: “Since we were continuously preoccupied with Persian raids we had to abandon the study of the Holy Scriptures with a view to choosing an authoritative confession of faith. But while we were in our own country, our prelates did not allow us to accept those formulations in the definition of faith:

2:13 Արդ ոչ կարեմք փոյթ ընդ փոյթ շղոմարար հաճութեամբ թագաւորիդ յանձն առնուլ՝ զոր հրամայէ կայսերական ճոխութիւնդ. այլ հրամայեսցէ մեզ գրել ի Հայս եւ հարցանել առաջնորդացն Հայոց, եւ ընդունել պատասխանիս:

 2:13 Now we cannot agree zealously to flatter and please your majesty as your imperial dignity demands. But please let us write to Armenia, to ask the Armenian prelates and to receive replies:

2:14 Այլ եւ զայս եւս եդին առաջի թագաւորին աղերսական մեղադրանս, եթէ ընդէ՞ր իբրեւ ժողովն գումարէր՝ ոչ զոք ի Հայոց հարկաւոր համարեցայք կոչել ի միաբանութիւն հաւատոց:

 2:14 This reproof they also submitted to the emperor: “When you convoked the council, why did you not think it necessary to summon anyone from Armenia with a view to the unity of faith:

2:15 Պատասխանի ետ Մարկիանոս եւ ասէ. «վասն զի առաջնորդքն Հայոց զպարսկական շփոթմանցն զվտանգ կրէին»։ Ապա առեալ հրաման մեծամեծացն մեր Արծրունեացն՝ գրեն առ Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոս, որ էր աշակերտ սրբոյն Սահակայ, եւ ծանուցանեն նմա զոր խնդրէ արքայ:

 2:15 Marcian responded: “Because the Armenian prelates were endangered by the Persian troubles.” Then our Artsruni magnates received permission to write to Abraham, bishop of the Mamikonean, who was a disciple of Saint Sahak, and they informed him of the emperor’s request:

2:16 Եւ դարձեալ պատասխանի ասէ, մի՛ տալ տեղի՝ լսել հրամանի թագաւորին. թէ վտանգ ինչ հասանէ՝ կրել հանգոյն զինչ կրեցինն։ Զոր տարեալ զթուղթն մատուցին առաջի թագաւորին։ Իսկ թագաւորն գիտացեալ զհաստատուն եւ զանդրդուելի միտս նոցա՝ ոչ ինչ փոյթ արարեալ թողու ի կամս կամաց իւրեանց, կեալ որպէս հաճոյ թուի:

 2:16 In response he told them not to yield to the emperor’s demand, and if any danger befell them to endure it just as they had endured (past dangers). They took the letter and laid it before the emperor. Then he, realising that their minds were firm and inflexible, did not trouble them but left them to their own wishes, to live as might please them:

2:17 Եւ կացեալ անդ մինչ ի ժամանակս առաջինն Ղեւոնի կայսեր՝ մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ եւ փոխին ի հանգիստ փառաւորապէս ի գերեզմանս մեծամեծացն Յունաց:

 2:17 Staying there until the time of the emperor Leo I, Vasak and Tachat died there and were splendidly laid to rest in the cemetery of the Greek magnates:

2:18 Իսկ երանելոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ ի Յունաց աշխարհէն՝ եկն յերկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական խստամբերութեամբ եւ հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ՝ վերափոխի յաշխարհէս ի դասս սրբոց. որոյ ոսկերքն ընդ այլ սուրբսն հանգուցեալ կան ի վանսն Յադամակերտոյ:

 2:18 But the blessed Alan Artsruni, son of Vasak, returned to Armenia from the land of the Greeks. Having lived in the same religious austerity and angelic virtue, he left this world for the ranks of the saints. His bones were laid to rest with (those of) the other saints in the monastery of Hadamakert:

2:19 Յերկարեալ վտանգ նեղութեան Հայոց, որպէս ցուցանեն բազումք ի պատմագրաց, մինչ ի ժամանակս Ջամասպայ եւ Կաւատայ, մինչ ի Խոսրով արքայ։ Եւ նախարարքն Հայոց կրէին կիրս ծանրաբեռինս ի զէն եւ ի ճակատամարտ:

 2:19 The dangerous affliction of Armenia continued, as many historians show, until the time of Jamasp and Kavat, until King Khosrov. And the Armenian nobles endured grievous oppression from arms and battles:

2:20 Իսկ յաւուրս Վաղարշու մանուկն Վահան Մամիկոնեան ուժեղանայր ընդդէմ Պարսից. եւ առ ինքն ժողովեալ նախարարքն Հայոց՝ դնեն ուխտ եւ դաշինս աստուածայինս, միջնորդութեամբ սուրբ Աւետարանին՝ անկեղծաւոր եւ աննենգ տիրասիրութեամբ ցուցանել հնազանդութիւն հպատակութեամբ, մինչ յարիւն եւ յապաժոյժ նահատակութեամբ առնուլ վրէժս ի Պարսկացն հինիցն՝ զաւեր եկեղեցեացն Հայաստանի եւ զնեղութեանցն եւ զգերփանացն եւ զսաստիկ արիւնահեղութեանցն զքրիստոնէից եւ զուխտի մանկանց եկեղեցւոյ սրբոյ:

 2:20 But in the days of Vałarsh, the young Vahan Mamikonean forcefully opposed the Persians. The Armenian nobles gathered around him and made a covenant and divine pact, through the mediation of the holy gospel, to demonstrate obedient service with true and sincere loyalty, and to revenge even with blood and violent martyrdom the Persian raids, the destruction of the churches of Armenia, the oppression and ravaging and cruel bloodshedding endured by the Christians and the monasteries of the holy church:

2:21 Եւ եղեւ ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ ել Հազարաւուխտ Պարսից զօրավար ծանր զօրու ի վերայ Հայոց՝ տալ պատերազմ ընդ զօրս Հայոց, աւերել գերել գերփել զաշխարհս, այն ինչ արծարծեալ առ նորոգումն շինութեան եկեղեցւոյ Քրիստոսի ի կործանմանէ հինի յետ մեծ պատերազմին սրբոյն Վարդանայ. եւ սփռեալ ասպատակ ընդ կողմանս կողմանս՝ եւ ինքն Հազարաւուխտ առնու զընտիրս այրուձիոց, զկորովի պատերազմողս ի վարելոցն պարսկային հարստութենէն, եւ խաղայ գնայ զկողմամբքն Հաշտենից եւ Ծոփայ, ի վերայ Վահանայ:

 2:21 It happened in those times that Hazaravukht the Persian general attacked Armenia with a massive army, to give battle to the Armenian forces, to ruin, take captive, and ravage the country. This (just) when the church of Christ, following the great war of Saint Vardan, was reviving again from the destructive invasion. Scattering raiders in every direction, Hazaravukht himself took the elite of the cavalry and the strongest warriors from among the armed Persian host, and marched through the regions of Hashteank’ and Tsop’ to attack Vahan:

2:22 Ազդ եղեւ քաջին Վահանայ, եթէ զօր բազում առեալ Հազարաւուխտ յընտրելոցն Պարսից եւ ահաւադիկ հասեալ գայ ի վերայ։ Նոյն ժամայն աճապարեալ Վահանայ խրախուսեալ յԱստուած, ձայն քաջալերութեան առ նախարարսն Հայոց ասէ. «հապա, քաջք, վառեալ ի զէն ի յասպազէն, արիաբար մարտիցուք. մի՛ երկիցուք ի բազմութենէ զօրաց նոցա. Տէր խորտակէ զպատերազմողսն, Տեառն է պատերազմ, Տէր տկար առնէ զհակառակորդսն, Տէր է յոյս մեր:

 2:22 The valiant Vahan was warned that Hazaravukht with a large number of elite Persian troops was bearing down on him. Trusting in God, Vahan immediately hastened to encourage the Armenian nobles, saying: “Up, valiant (comrades), arm yourselves and your mounts; fight valiantly, do not fear the multitude of their forces. God it is who crushes warriors; battle is the Lord’s. The Lord weakens opponents; the Lord is our hope:

2:23 Եւ նոյնժամայն վառեցան պատրաստեցան, հեծեալ յիւրաքանչիւր յերիվարս ելին ընդդէմ նոցա։ Իսկ իբրեւ տեսին զբազմութիւն պարսկային զօրուն՝ վհատեալ գնդին լքին զմիմեանս եւ գնացին յետս կոյս, մինչ կալ մնալ միայն երեսուն արանց ընդ քաջին Վահանայ, Մեհրշապուհ եւ Յաշկուր Արծրունիք, եւ Կամսարն Ներսէհ, եւ ի տանէն Ամատունեաց՝ զորոց զանուանսն անգիտանամ, նիզակակիցք միմեանց եղեալք երեք տասնեակք թուովն, զսուրբ Երրորդութիւնն յօգնականութիւն իւրեանց վերաձայնեալ՝ լքին զօգնականութիւն մարդկան:

 2:23 straightaway they armed themselves and made preparations; mounting each his own horse they went out to oppose them. But when they saw the multitude of the Persian army the (Armenian) force was disheartened. They abandoned each other and retreated until there remained only thirty men with the brave Vahan: Mershapuh and Yashkur Artsruni, Nerseh Kamsarakan, and some of the house of the Amatuni of whose names I am ignorant. Banding together, these three tens in number called on the Holy Trinity to their support, giving up the help of men:

2:24 եւ մածեալ պնդեալ իբրեւ զբլուր պղնձի, իբրեւ զմի այր, եւ ասելով միաբան իբրեւ ի մի բերանոյ, «ամենայն ազգք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն վանեցի զնոսա» եւ ըստ միոջէքն՝ եւ հարեալ ի դիմի ղաշիկ զօրուն Պարսից. եւ նոցա թուէր ծաղր առնել:

 2:24 Forming a solid mass like a hill of bronze, as one man and repeating together as if from one mouth: “All nations surrounded me, but through the name of the Lord I defeated them,” in unison they fell on the Persian army. The latter thought it all a joke:

2:25 Իսկ նոքա պատահեալ Պարսից ի գեօղն Երիզ կոչեցեալ, իբրեւ մրրիկ զփոշի պտուտեալ, իբրեւ հուր ընդ եղէգն ընթացեալ՝ սուր ի վերայ եդեալ վանեցին զբազումս քան եթէ զսակաւս, եւ զմնացեալսն փախստականս արարեալ հետամուտ լինելով հանին ի սահմանացն Հայոց. եւ ինքեանք դարձան մեծաւ յաղթութեամբ, մատուցին պատարագս Աստուծոյ եւ լցուցին զպէտս տնանկաց այրեաց եւ որբոց։ Եւ ամենեցուն բերան լցեալ խնդութեամբ ետուն փառս Աստուծոյ:

 2:25 Now the Armenians encountered the Persians at the village called Eriz. And as dust is whirled around by a tempest or fire runs through reeds, so (the Armenians) struck with the sword and routed most of them; the fleeing survivors they pursued beyond the borders of Armenia. Victoriously returning they offered sacrifices to God and filled the needs of the impoverished widows and orphans. The mouths of all, filled with joy, gave glory to God: