64:0 Յաղագս բարեկարգութեան արքային Գագկայ, եւ արձակելոյ Յուսփայ ոստիկանին եւ չարութեանց նորա:

 64:0 The Temperance of King Gagik; The Discharge of the Ostikan Yusuf, and His Wicked Deeds:

64:1 Բայց թագաւորն Գագիկ՝ աստանօր իբր զվճիտ իմն միտս զգաստս ստացեալ ինքեան մաքուր խորհրդով, զանգոյսս ի գոյ ածէր եւ զմերձակայն իւր կեանս յօգուտ բազմաց դաստիարակէր. վասն զի նկարէր միշտ ի սրտի իւրում ի չարութենէ անխզելի մնալ եւ առ նմանութիւն ստացողին մերձ գոլ, եւ ըստ առաքելական բանին. «Եթէ հնար ինչ լիցի՝ ընդ ամենայն մարդկան զխաղաղութիւն ունել:

 64:1 At this time, king Gagik, having come to his sense by his own clear thinking, made the impossible possible and devoted the rest of his life to the benefit of the people. For he strove heartily to keep himself away from wickedness, emulate closely his creator and according to the apostolic precept, “if possible, so far as it lies (with you), live at peace with all men:

64:2 Այսպէս ապա սովորակի իմաստութեամբն հաճէր հաւանեցուցանէր զբագձաձեալ դրացիս իւր եւ զմերձաւորս՝ լաւակամ համամիտ համախոհութեամբ ի սէր իւր եւ ի հնազանդութիւն կապակցելով եւ բարգաւաճանս հարուստս առ թշնամիսն ցուցանէր սիրելի եղբարբն իւրով Գուրգենաւ, եւ այլ եւս համազգեօք եւ առ ի յիւրմէն համապատուելովքն:

 64:2 In this way, through his innate genius, he was able to please all of his neighbors and relatives, whom he had bound to himself in friendship and obedience. Together with his beloved brother Gurgen, as well as the rest of his relatives and people who had been honored by him, displayed his might and glory before the foe:

64:3 Զոմանց ձեռաձիր ընծայիւք զմիտս հաճեալ հաւանեալ ըստ համբաւոյ խաղաղութեան. իսկ այլոց խժականաց եւ անզգաստից ատեցողացն զբարիս յեղափոխ պատերազմաւ եւ մարտիւ ամբոխից ի դիմի հարեալ՝ ի հարկէ յոտին կացուցանէր:

 64:3 He won over to his side the hearts of some, who had been pleased by means of gratuities, by the news of peace. On the other hand, against those who were stubborn, wicked and hostile to peace, he waged destructive war, and fell upon them with great forces, until he had brought them to submission:

64:4 Այլ եւ զահ երկիւղի ամիրապետին ոչ զանխլանայր, այլ ըստ ակամայ հարկիցն սակի հաճէր հաւանեցուցանէր պարտավճար լեալ բռնադատին. եւ առ վշտի վտանգին ուսեալ զհնարաւորութիւն, զի ապրուստ անձին եւ զբազմաց օգուտ գտանել մարթասցէ:

 64:4 Nevertheless, he did not disobey the caliph. On the contrary, by paying the taxes, though against his will, he was able to please the tyrant. Danger had taught him how to save himself and assist many others:

64:5 Եւ ամս հարուստ մի զայս արարեալ՝ սուրբ հիմունք Եկեղեցւոյ անվրդով մնացեալ կանգնէին. եւ շինութիւն եւ խաղաղութիւն եւ նորոգութիւն եւ յապահովութիւն աշխարհի բնաբար բերիւր. եւ լիութիւն եւ պտղաբերութիւն ի շնորհացն Աստուծոյ պարգեւէր, եւ իբրեւ յանքոյթ իմն նաւահանգստի, այսպէս զետեղեալ բնակէին ի կայս հանգստեան իւրեանց, եւ ըստ իմաստնոյն բանի. «Գովեցաւ իմաստութիւն յելս ճանապարհաց, եւ առ դրունս հզօրաց յաճախեաց զբարբառ իւր:

 64:5 He acted accordingly for many years, so that the holy foundations of the Church remained undisturbed. Prosperity, peace, and renovation as well as security prevailed naturally over the land. Abundance and fertility were granted by the grace of God, and in this way they lived in their homes, as if in a peaceful haven. In accordance with the word of the sage, “Wisdom was praised in the streets (. . .) and attended constantly the gates of princes, (and) (. . .) spoke boldly:

64:6 Իսկ ապա յայնմ վայրի ոչ սակաւ ինչ խուժան շփոթից ի վերայ հեղոյր Հագարացւոյն բռնակալի՝ որ ամիրապետն անուանէր. Վասն զի հակառակորդ թշնամիք նորա յայտ եկեալք յԵգիպտական նահանգէն ի կողմանց Արաբացւոց եւ յայնմ մարզէ Թուրքաստանի մարտամբոխ հեծելազօրք եւ սրիկայք եւ սրավարք ի միասին հորդան տուեալք քինախնդիր լինէին՝ վրէժս ջանային առնուլ ի բռնադատէ անտի յաղագս նեղութեանն որ առ ի նմանէն նոցա բերիւր:

 64:6 At that time the Hagarite tyrant, called the caliph, was confronted by a great confusion, for rebellious adversaries appeared in the province of Egypt, which is in the region of Arabia. Also, many horsemen, brigands and swordsmen rose on the borders of T’urk’astan, and together tried to exact vengeance on the tyrant in retaliation for the distress that he had caused them:

64:7 Եւ ապա շուրջ զթագաւորանիստ քաղաքաւն Բաբիլոնիւ եւ գրեթէ ի բոլոր աշխարհս տէրութեան նորա զեղեալք՝ բազում բախմունս պատերազմաց սաստկապէս յարդարէին. եւ հեղմամբ արեանց կոտորելոցն ոռոգանէին զառստորեւն զամենայն եւ զբազումս գերի առեալ տանէին, եւ զշէն զապատ գաւառաց եւ աւանաց անապատ առնէին:

 64:7 Subsequently, they stormed the royal city of Babylon, as well as almost the entire extent of the caliph’s realm, and fought many fierce battles. They sprinkled the entire lower region with the blood of those that were killed, took many captives and turned the prosperous provinces and villages into deserts:

64:8 Իսկ հրամանատարք եւ խորհրդածուք դրանն արքունի զայնպիսի հասեալ կալեալ աղէտս տեսեալ՝ զպատճառս վնասուն արկածից զմիմեամբք արկանել ճեպէին. եւ ապա կոյս մի ընդ միւսոյ կուսին մուրցացի ընդհարեալ, ապա եւ ռամիկ խռովչացն եւս ի հանդիսի անցեալ գրգռէին զաղմուկ. եւ ապա այնուհետեւ այր իւրաքանչիւր զսուր յազդեր կապեալ՝ բազում ճապաղիս արեան ի միմեանց հեղուին: Եւ յիրաւի թմբրութիւն չարեաց անզգամութեան նոցա զողկոյզս դառնութեան լեղւոյ ճմլէր ի հնձանս Սոդոմայ:

 64:8 Yet, the leading men and the advisers at the royal court, in view of the advent of such calamities, attempted to attribute the cause of the disaster to one another, whereupon one side would raise their fists against the other. Ramik agitators also appeared and raised an uproar. After this every one tied his sword to his side, and they shed a great amount of one another’s blood. To be sure the ecstasy of their evil wickedness crushed them like bitter clusters under the press of Sodom:

64:9 Աստ ապա ոմն խորհրդածու դրանն արքունի՝ որում անունն Մոնոս յիւրեանց լեզուն ճանաչէր, ի մէջ անցեալ խորհուրդ ընդ ամիրապետին դնէր հնարիմաց փաստաբանութեամբ, զի զոստիկանն Պարսից, Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից զՅուսուփ, զոր ինքնին իսկ էր կալեալ եւ ածեալ ամիրապետին, հայցէր արձակել ի պաշարմանէ բանտին եւ ի կապարանէն եւ ի նոյն առաջին գահ նահապետութեան հաստատել:

 64:9 At this time, a certain adviser at the royal court, who was called Mu’nis in their tongue, cunningly advised the caliph to dismiss from confinement Yusuf, the ostikan of Persia, Armenia, Georgia, and Albania, whom he himself had seized and brought to the caliph, and asked him to reestablish the latter in his former position of authority, because, he argued, Yusuf was an ingenious man, a mighty warrior, one who was feared by those who had either heard or seen him:

64:10 Վասն զի այր հանճարեղ է, ասէ՝ նա եւ այր պատերազմող եւ հոյակապ եւ ահարկու լսողացն զնա եւ տեսանողացն. եւ ասէ, թէեւ անցեալ է ընդ կորզան կրթանի խրատու ձերոյ առ ի չմեղանչել եւ ի չշեղել դարձեալ ապստամբութիւն. եւ նովաւ դադարին յարձակմունք եւ հէնք թշնամեաց ի կուսակալութեան պետութեան իւրոյ:

 64:10 He also maintained that Yusuf had been set right by his (caliph’s) instructions, so that he would not commit any error or go astray again by rising in rebellion, and that he was the man who could put a stop to the attacks and incursions of the enemy within the confines of his own province:

64:11 Եւ այսպէս համոզեալ զամիրապետն եւ զհրաման ընկալեալ՝ այնուհետեւ հանեալ արձակէ եւ առաքէ զնա գումարտակաւ զօրու յառաջին գահ կուսակալութեան իւրոյ: Եւ այսպէս ձեռնընդել Մոնոսն զՅուսուփն իւր առնէր՝ եւ համակամ համախոհ եւ կամարար իւր եւ օժանդակ ի թշնամիսն իւր թափել զթոյնս վրիժուց չարութեանն:

 64:11 Thus he persuaded the caliph, who gave orders to release Yusuf, and sent him with a detachment of forces to his former post as governor. Thus Mu’nis made Yusuf his protege, one who would concur with him, obey and fulfill his wishes, as well as assist him in pouring on his enemies the venom of wicked vengeance:

64:12 Իսկ նա իբրեւ զուռուցիկ փքոյ շփոթեալ՝ եւ վարգիչ իմն օդով սրավարեալ՝ եւ յորդաչու լեալ ընդ Միջագետս Ասորւոց եւ ընդ այլ եւս բազում օթեւանս անցեալ զանցեալ՝ գայ հասանէ վաղվաղակի յաշխարհն Կորդուաց:

 64:12 Yusuf, however, like a whirlwind hurried out impetuously and flying through Syrian Mesopotamia, passed through many places until he quickly reached the province of Korduk’:

64:13 Բայց թագաւորն Գագիկ վաղվաղ նախ ուրեմն իրազգած լեալ նորայն գալստեան՝ եւ առ հասարակ աշխարհի տէրութեանն իւրոյ հորդան տուեալ ի փախուստ՝ ընդ ինքեան առեալ տանէր զգաղթ կարաւանին եւ ամրացուցեալ զնոսա ի ծործորս լերանցն Կոգովտի եւ Ծաղկոտան՝ ի մտի դնէր զմխիթարութիւնն՝ որ առ ի նմանէ բերիւր: «Զի թէպէտ եւ սօսափեալք յեղափոխութեամբք շարժիցիմք՝ ասէ, սակայն ժողովուրդ Քրիստոսի ոչ անկցի թերեւս ի ձեռս գերչացն եւ ոչ տացին ի կերակուր գազանաբարոյ Իսմայէլական երկաթոյն՝ եւ ոչ վարատեսցի կանոնումն Քրիստոնէական օրինաց յանկանոն կրօնիցն Հագարու:

 64:13 But as king Gagik had been informed of his coming, he anticipated it by forcing all the people of his land to flee, and taking the refugees with him, he sheltered them in the secure mountain glens of Kogovit and Caghkotn, whereat he consoled himself as follows: “Although we are terrified and shaken by catastrophies, yet, there is a chance that the people of Christ may not fall into the hands of the conquerors, and may escape becoming victims of the beastly Ishmaelite sword, and that the Christian laws may not be shattered by the disorderly faith of Hagar:

64:14 Եւ այսպէս գաղթ կարաւանին ի թիկանց կուսէ կացուցեալ թագաւորն եւ եղբայր նորուն՝ Գուրգէն, ազատագունդ բանակաւն եւ հեծելազօր գնդիւն ի զէնս եւ ի զարդս եւ ի տէգս նիզակաց վառեալք՝ միշտ յառաջապահք լինէին՝ իբր անքթիթ իմն ակամբք եւ մեծաւ զգուշութեամբ:

 64:14 Thus, having placed the caravan of the refugees at the rear (of his army), the king and his brother Gurgen along with the azat contingents and the cavalry clad themselves in armor, ornaments and spears. They kept constant and careful watch:

64:15 Սոյնպէս եւ մեծ իշխանն Անձեւացեաց Ատոմ հանճարիմաստ խոհականութեամբ, վաղընդփոյթ նախահոգակ խորհրդով զաշխարհ տէրութեան իւրոյ ամբառնայր ի գլուխ ամուր լերանց աշխարհին՝ ամրապահեստս առնելով ի խորաձորս եւ ի խոխոմ վիհս փոսոց եւ ի ծործորս բլրոց՝ առաջապահս եւ նա՛ գաղթին լինելով իւրայօքն զօրօք բազմի վառելովք:

 64:15 Likewise the great prince of Andzewac’ik’, Atom, with ingenious prudence, anticipation, and thoughtful care led the people of his province to the mountain fastnesses of his realm, and sheltered them in the security of the depths of valleys, mountain gorges and the glens in the hills, and also guarded the refugees with his numerous armed men:

64:16 Բայց ոստիկանն Յուսուփ՝ փոքր ինչ աւուրս զետղ առեալ ի սահմանս Կորդուաց եւ չուեալ անտի՝ գայ հասանէ բանակի յաշխարհն Անձեւացեաց, ոչ թերեւս գրգռեալ ինչ անդ զաղմուկ չարութեան, այլ իբրեւ օձի զթոյնս ի բաց եդեալ՝ դեսպանս առ իշխանն Ատոմ առաքէր՝ տալ նմա զսակ հարկացն արքունի. եւ ըստ սովորական հրահանգացն տուեալ տալ զօժտութիւնս նորա՝ որպէս զի ընկալեալ երթայցէ գնասցէ ի բաց՝ անվտանգ եւ անվնաս զաշխարհն թողլով:

 64:16 After having stopped within the confines of Korduk’ for a few days, the ostikan Yusuf marched down from there and having reached the province of Andzewac’ik’ pitched camp there. He did not raise any wicked turmoil in that place, but like a serpent that releases its venom, he sent envoys to prince Atom and asked him to pay the royal tributes, as well as to bestow the usual gifts upon him, so that receiving these he might go away and leave the land exempt from ruin and destruction:

64:17 Իսկ նա ենթադրելով իմաստութեամբ զմերձակայ զրպարտութեանն բռնութիւն առ ի յօգուտ բազմաց դնել՝ ոչ եւս խնայէր գանձս եւ կարասիս եւ վաղվաղակի հատուցանէր նմա ըստ ձեռին բաւականի զմնասս հարկին կրկին յաւելուածով: Այլ եւ ընծայս ձեռաձիրս առատապէս պարգեւէր՝ եւ մնացելոցն հարկաց ըստ ծանունս խնդրողին պատանդս յազատատոհմէ տուեալ լինէր:

 64:17 Then, the prince assumed that through prudence he could turn the oncoming oppressive defeat to the advantage of the people and not sparing his riches and money, immediately paid as much as he could, twice the amount that he owed. He also gave him copious gratuities. As for the taxes that remained unpaid, at his strict demand, hostages were given as surety from among the members of the azat class:

64:18 զոր առեալ ընկալեալ՝ չուէ գնայ ընդ կողմն լերինն Ականեաց ի գաւառն Աղբակոյ: Եւ տեսանէ անդ զաշխարհն ամենայն առ հասարակ թափուր եւ ունայն ի բնակչաց մնացեալ:

 64:18 Having taken these, he marched in the direction of the Akanik’ mountain and came to the district of Aghbak, where he saw the whole country deserted by its inhabitants:

64:19 այլ եւ տեղեկացեալ եւս ստուգագէտ իմացուածիւ, թէ ոչ կարէ ժամանել հասանել չարիմացութեան խորհրդոյն՝ զոր յօդեալ եդեալ է ի մտի իւրում վասն թագաւորին Գագկայ, եւ այնուհետեւ ապա իբրեւ Հնդիկ իմն զսեւութիւն թխութեանն յանձնէն ի բաց մերկացեալ՝ յընտանի սպիտակութիւն սրտի զկամս իւր փոխաբերէր, եւ դեսպանս առ թագաւորն առաքէր մօտալուտ եւ դիւրագորով հաշտութեան:

 64:19 But when he realized fully that he could not carry out the wicked plans which he had devised (in his mind) for king Gagik, like an Indian divesting himself of the dark color of his complexion, and having covered the true color of his soul, he assumed the familiar white complexion, and sent envoys to the king for an immediate and compassionate reconciliation:

64:20 սակայն ըստ ընչաքաղցն լինելոյ եւ օգտածարաւ ի բանի անդ զբազում ամաց զհարկս արքունականս՝ այլ եւ զօժտութիւնս եւս ընծայից առանձին հայցէր տալ նմա, յուշ եւս նմա արարեալ միանգամայն իսկ զերախտիս թագակապութեանն եւ ձեռներէցն զնա առնել առ ի տիրելոյ նմա զբոլոր Հայաստանեայս:

 64:20 However, as he was avaricious and greedy, he demanded the royal tributes for many years, as well as personal gratuities for himself. He also reminded Gagik of the gratitude that he owed him for his coronation, and gave him leave to rule over all the Armenians:

64:21 Իսկ թագաւորն ծանուցեալ զայտումն խորհրդոյն Յուսփայ, եթէ ոչ գոյ նմա կար հակամէտ լինել ի վատթարն եւ կամ ուղղել ինչ զնպատակ չարիմաց խորհրդեանն:

 64:21 But the king recognized the intention behind Yusuf’s thoughts and realized that there was no reason for him to be prone to baseness, nor to correct in any way the course of Yusuf’s wicked thoughts:

64:22 սակայն քաջավայելուչ իմաստիւ անխզելի զմիտս իւր ի չարութենէն պահնակեալ պատրաստէր. եւ վարանականօք ոմամբք ընտրելի առնէր զերկրորդն՝ տալ կրկին կամ երեքկին զսակ հարկին եւ զամենայն բեկարս արքունի եւ ոչ հարկանիլ ընդ միմեանս սրակոխ կոտորածիւ ի պատճառս քինախնդրութեան վրիժուց. «զի պտուղ պատերազմաց մահ է՝ ասէ, եւ մահու հրաւիրանք յատակս դժոխոց հայի:

 64:22 With suitable prudence he kept wicked thoughts out of his mind, and with some hesitation chose the second course, namely that of paying two or three times the amount of the tribute, and all of the royal bekar, so that they might not clash and cause carnage in vindictive retaliation, for he maintained that “the outcome of wars was death, and an invitation to death meant the bottom of hell:

64:23 Եւ այնուհետեւ անխնայ զիւրն ստացուածս առաջի արկանէր, եւ առ հասարակ յամենեցունց ի մերձաւորաց եւ յազատաց եւ յռամկաց եւ յանռամկաց ժողովեալ արծաթ եւ ոսկի եւ կարասիս բազումս եւ ձիս եւ ջորիս՝ տայր տանել նմա առատ ձեռաձրիւք:

 64:23 Subsequently, he put unsparingly at Yusuf’s disposal his own possessions, and having gathered from all of his relatives, the azats, the ramiks and the non-ramiks silver, gold and great amounts of money, as well as horses and mules, he gave these to him together with bounteous gifts:

64:24 զոր առեալ ընկալեալ մեծաւ շնորհակալութեամբ՝ վաղվաղակի չուէ յուղի անկեալ գնայ զկողմամբք Հերայ եւ Զարեւանդ գաւառի ի նահանգս Ռստկաց: Եւ վասն զի ինքն ի մեծ քաղաքն դէմ եդեալ էր երթալ յՌա, որ ի Պարս անդ է՝ առաքէ զոմն Նսր անուն ոստիկան ի Հայս, որ Սբուկն ի բազմաց յորջորջէր. եւ ինքն կայ մնայ անդէն՝ մինչեւ ոստիկանս եւ պետս եւ գործակալս յարդարեալ կացուցանէ ի կողմանս Աղուանից եւ Ատրպատականի:

 64:24 Having accepted these presents with much gratitude, Yusuf immediately marched forth and came to the region of the districts of Her and Zarewand in the province (sic) of Rotakk’. But as he himself was headed for the great city of Ray, which is in Persia, he sent a certain man by the name of Nasr, who was called Subuki by the people, as ostikan to Armenia. He himself remained (in Rotakk’), until he had set up ostikans, deputies and officials in the region of Albania and Atrpatakan:

64:25 Ի սմին իսկ յայսմ ամի ազգքն ապստամբքն այնոքիկ, զորմէ կանխեցաք յառաջագոյն եւ ասացաք, օր վրիժուց հատուցման գտեալ եւ կալեալ զկիրճս ուղեգնացաց անապատին Հագարու, զոր ի նոցանէ տուն Աբրահամու ստաբանի, առ հասարակ ի սուր սուսերի զնոսա մաշէին՝ որ աւելի ասեն լեալ քան զերեսուն հազար ոգիս զկոտորելոցն:

 64:25 In this same year, those rebellious races about whom we spoke above found the chance to exact vengeance and closed the passes of the Hagarite desert, which they falsely call ’the house of Abraham’, until the travelers were all cut down. The numbers of the slain were estimated to be over thirty thousand:

64:26 եւ զկանայս ամիրապետին եւ զայլս եւս պատուաւորսն, որ սնավաստակ տքնութեամբ ուղեւորէին զանվարձ պողոտայն՝ զնոսա գերի առեալ տանէին. եւ զբազում կապուտս կարասեաց եւ զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ յաւարի առեալ՝ գնային իւրաքանչիւր յաշխարհ իւրեանց:

 64:26 They took captive the wives of the caliph as well as other people of renown, who were wont to travel futilely by the toilsome and unrewarding route. Having taken great amounts of money, gold and silver as booty, they all went to their respective lands:

64:27 Իսկ փոքր ինչ յառաջ քան զպատմելս զայսոսիկ՝ մի ի պատուաւոր ծառայիցն Յուսփայ՝ Սբուկն անուն, այն որ զկնի արկանելոյն ի բանտ զՅուսուփն զոստիկանութիւն քաղաքավարութեան նորա կալեալ ճոխացուցանէր՝ նա սատակեալ մեռանէր յԱրտաւել քաղաքի. ուր եւ ժամանակ իսկ լինէր՝ Յուսուփն առնոյր զընդարձակ թանգարանսն գանձուց եւ կարասեաց նորա ի լիութիւն ընչաքաղցութեանն իւրոյ:

 64:27 A short time before the events narrated above, one of Yusuf ’s venerable servants, whose name was Subuki—the same man who held the post of ostikan after Yusuf’s confinement to prison, and made (the land) prosperous—died in the city of Ardabil. Wherever there was the opportunity, Yusuf took possession of his treasures and riches to the satisfaction of his avarice: