32:0 Իսկ մոգքն, որ ի դրանէն նախարարքն Հայոց ուսուցիչս ածեալ էին ընդ ինքեանս, իբրեւ տեսին, թէ արհամարհեալ են յաչս նոցա ինքեանք եւ աւրէնք նոցա, - քանզի կանայք նախարարացն, զորս կարծէին մոգքն աշակերտել` այնք եւ տեսանել անգամ գարշէին զնոսա, այլ զորդիս իւրեանց եւ զդստերս` պատուիրէին ստէպ դաստիարակացն` չանցուցանել երբէք առ նոքաւք մաւտ:

 32:0 Now when the mages (whom the Armenian naxarars had brought with them from court to be teachers) saw that they and their faith were despised, they hurried to secretly write to the court about the rebellion. For the naxarars’ wives, whom the mages thought to instruct, were repulsed at their very sight. Furthermore, (the parents) constantly ordered the instructors [dastiarakac’n] of their sons and daughters not to send them (to the mages:

32:1 իսկ արքն, որք պատճառանաւք կարծեցուցանէին զինքեանս ուրացողս` սուտ վարդապետացն եւ հաց ուտել առաջի իւրեանց չտային թոյլ, եւ շրջէին ողորմելի սովամահք. - գնալ ի բաց եւ փախչել չիշխէին, եւ կալն առ նոսա` զմահ ծանուցանէր նոցա եւ զկորուստ. եւ տակաւին գրել գաղտ ի դուռն զիրս ապստամբութեանն փութանային:

 32:1 The men who had pretended (conversion to Zoroastrianism), to let it appear that they had apostasized, did not allow these false vardapets to even eat bread in their presence, and as a result (the mages) circulated around hungry. They did not dare to flee outright, yet remaining there (they were) risking death and destruction:

32:2 Ապա իմացեալ սպարապետին Հայոց Վարդանայ, թէ կարի հռչակին իրք ապստամբութեանն, եւ ի կարի հեղգալոյն մեծամեծ գործէին վնասք, խորհուրդ ի մէջ առեալ զաւուրս բազումս եւ ժողովեալ զպատուական եպիսկոպոսս եւ զականաւոր երիցունս եւ զաւագ տանուտեարսն Հայոց եւ զսեպուհսն առանձինն, - չեւ դեռ եւս յայնմ ժամու կամեցեալ յայտնել զբանսն իւրեանց մարզպանին Հայոց Վասակայ:

 32:2 Now when Vardan, the sparapet of Armenia, learned that the matter of the rebellion had been greatly noised about and that very great harm was being done by indifference, he held counsel for many days. He assembled the honorable bishops, notable priests and senior tanuters of Armenia, and the sepuhs. But to that time, they did not want to reveal their words to Vasak, Armenia’s marzpan:

32:3 գիտելով ոչ միայն լոկ վասն որդւոցն եւեթ զկասումն առն ի փրկութեան դարձէն, այլ զառաւել փառասէր աստուածատեաց խորհրդոց նորա ճանաչեալ զորոճմունս` - ասէր ցամենեսեան այնուհետեւ յայտնապէս այրն երանելին Վարդան, թէ «Մինչեւ ցե՞րբ հանդուրժեմք թագուցանել զճշմարտութիւնն եւ կորնչիմք. եւ այս համբաւ ելեալ տարածեալ ելից զամենայն տեղիս. այլ յայտնի լուսով գնասցուք իբրեւ ի տուընջեան եւ որդիս լուսոյ կոչեսցուք:

 32:3 They realized that it was not only (a question of) the man’s sons which had halted his turn to salvation, but his very intentions, those of a glory-loving denier of God. The venerable Vardan then said openly to all of them: “How long shall we countenance hiding the truth and suffering ruin? News (of the intended rebellion), has spread about everywhere. Rather, let us go about in the full light of day, and be known as the sons of light:

32:4 Մի ոմն յՈստանեայ տանէն, որում անուն Զանդաղան, սերմն ժանդ, որդի անաւրէնութեան, որ բազում եւ անապաշխար չար գործեալ էր ի կեանս իւրում` լսէր յոմանց զխորհեալսն Հայոց եւ երթեալ վաղվաղակի գուշակէր նմանւոյն իւրում Վասակայ:

 32:4 Now a certain individual named Zandaghan from the Ostan house, a putrid seed, who had done numerous unrepentant wicked things in his lifetime, heard from some people what the Armenians were planning. He immediately went and informed Vasak, whom he resembled:

32:5 Որոյ բանից իրազգած եղեալ նենգաւոր քսուին աւագ նախարարքն Հայոց` կալեալ զնա ի գեաւղն որ կոչի Արծակ` տարեալ կապեցին ի միւսում եւս ի գեաւղ յանուանեալ Բերդկունս, ի նմին Բագրեւանդ գաւառի. զոր եւ ոչ յետ բազում աւուրց ըստ արժանի գործոց իւրոց անաւրէնութեանց քարկոծեալ սատակեցին:

 32:5 When the senior naxarars of Armenia were informed of his treacherous words they denounced him, seized him in the village called Arcak, took and bound him at yet another village named Berdkunk’ in the same district of Bagrewand. Not many days later they slayed him by lapidation, (a deed) befitting his impious acts:

32:6 Եւ ապա յայտնապէս ժողովեալ միաբանութեամբ ամենայն տանուտեարքն Հայոց եւ սեպուհք, եպիսկոպոսաւքն եւ բազմութեամբ ամենայն քահանայիւք եւ ժողովրդովք, առ երանելի սպարապետն Հայոց տէրն Մամիկոնէից Վարդան, եւ հանդերձ նովաւ մտին թափ ըստ գրոց հրամանին բոլորեքեան առ իշխանն Սիւնեաց Վասակ, առ մարզպանն Հայոց:

 32:6 Then all the Armenian tanuters, sepuhs, bishops, the entire multitude of priests and laity openly and unitedly assembled by the venerable sparapet of Armenia, Vardan, lord of the Mamikoneans. All of them, in accordance with the Biblical injunction, hurried with Vardan to see Vasak, prince of Siwnik’, the marzpan of Armenia:

32:7 եւ յայտնեալ նմա միաբան ամենեցուն զխորհուրդն, թէպէտ ջանայր յապաղել նա, մի` վասն որդւոցն իւրոց, որք ի դրանն էին, եւ դարձեալ` զի եւ կեանքն իւր իսկ ի խնամս չարին միտէին հանապազ` ոչ ինչ այնուհետեւ թոյլ տային սայթաքել խորհրդոց նորա այսր անդր. այլ թէպէտ եւ ոչ կամաւ, սակայն ի հարկէ յանձն առեալ միաբանէր ընդ նոսա:

 32:7 They revealed their unanimous counsel to him. Although (Vasak) tried to dissuade them, first because of his sons who were (hostages) at court; and secondly because his entire life was always inclined toward evil concerns, nonetheless (the rebels) did not permit his thoughts to wander to and fro. And, although he did not want it, despite this, he was forced to agree to unite with them:

32:8 Բերել դարձեալ հրամայէին նախարարքն Հայոց սուրբ եպիսկոպոսացն եւ երիցանցն` զԱւետարան ուխտին սրբոյ. եւ երդուեալ ամենայն բազմութիւն զաւրացն ազատաց եւ անազատաց, հանդերձ իշխանաւն Սիւնեաց Վասակաւ եւ ամենայն տանուտերամբքն եւ սեպհաւք` հաստատէին զերդումն. եւ որոց մատանեաւ չեւ եւս էր կնքեալ զԱւետարանն` կնքէին. եւ համբարձեալ առ հասարակ զձեռս ընդ երկինս` բարբառելով ասէին այսպէս ամենայն բազմութիւնն, այր եւ կին միաբան խնդալիցք:

 32:8 Then the naxarars of Armenia commanded the holy bishops and priests to bring forth the Gospel of their blessed covenant. The entire multitude of azat and non-azat troops, with Vasak, prince of Siwnik’, and all the tanuters and sepuhs swore (on the Gospel) and reconfirmed their oath. Those who had not sealed the oath with their rings previously, did so then. Then all of them, men and women united, the entire multitude, lifted their hands to Heaven and cried out in joy:

32:9 Զքեզ, սուրբ Հայր, արարիչ երկնի եւ երկրի, եւ զՈրդիդ քո միածին զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ զսուրբ Հոգիդ կենդանարար, զանորիշ եւ զանքակ Երրորդութեանդ միութիւն, խոստովանիմք արարիչ երկնի եւ երկրի, տեսակաց եւ անտեսից. որ միայնդ ես Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց ի քէն:

 32:9 We confess our belief in You, holy Father, creator of Heaven and earth, of the visible and invisible, and in Your Only-Begotten Son, our Lord Jesus Christ, and in the life-giving Holy Spirit and in the unity of the inseparable and indivisible Trinity. You are the sole God and there is none but You:

32:10 Որ եւ ըստ մարդասիրութեան յաղագս փրկութեան տիեզերաց` ի վախճան աւուրցս մի ի սրբոյ Երրորդութենէդ ծնար ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, եւ զամենայն կարիս բարձեալ քոյին մարմնովդ, զոր ի սուրբ եւ յաստուածածին կուսէն առեր` տարեալ բեւեռեցեր ի խաչին փայտի:

 32:10 Because of Your love of humankind, for the salvation of the world, in the last days, You bore one of the holy Trinity through the blessed virgin Mary and enduring all torments with Your body which You created from a holy and divine virgin, You were taken and affixed to a wooden cross:

32:11 յորում հեղեալ զսուրբ արիւնդ քո` ազատեցեր զաշխարհս ի ծառայութենէ մեղաց անիծից. մեռար, թաղեցար եւ յարեար, եւ վերացեալ յերկինս` ետուր աւետիս խոստման` տանել առ քեզ զամենեսեան, որ խոստովանին առ քեզ, Աստուած ճշմարիտ, թագաւոր թագաւորաց եւ տէր տէրանց:

 32:11 By shedding Your holy blood You freed the world from serving accursed sins. You died, were buried, arose, and went to Heaven. You gave a joyous promise that all who confessed You as the true God, king of kings, and lord of lords would be taken to You:

32:12 Եւ մեք վկայեմք եւ խոստովանիմք զքեզ Աստուած աստուծոց եւ տէր տէրանց, Աստուած քաւիչ մեղաց մերոց. ուրացեալքս` եւ զղջացեալքս, յանցուցեալքս` եւ յողորմութիւնդ ապաւինեալքս, գլորեալքս` եւ կանգնեալքս:

 32:12 And we testify to and confess You as God of gods, lord of lords, God the atoner of our sins—we who have apostasized and regretted it, we who are guilty, and sought your mercy, we who have fallen and (now) stand erect:

32:13 Ընկալ զմեզ որպէս զորդին ուրացող, որ ծախեալ աղտեղեցաք զհանդերձ սուրբ մկրտութեանն, զոր զգեցուցեր մեզ աւազանին լուացմամբ, անառակ անաւրէնութեամբ թաւալեցաք ի տղմի ուրացութեանց իբրեւ զդասակսն խոզաց:

 32:13 Accept us as the apostate son who sold and soiled the garment of holy baptism with which you clothed us when we washed in the baptismal font—(as people), who with dissolute impiety have fallen into the mud of apostasy, like a herd of pigs:

32:14 Եւ արդ` դարձեալ առ ճշմարիտ Հայրդ երկնաւոր աղաղակեմք ասելով. Մեղաք յերկինս եւ առաջի քո. շնորհեա՛ մեզ բարեխաւսութեամբ լուսաւորիչ առաքելոցն եւ վաստակովք սուրբ նահատակին Գրիգորի նոցին նմանոյն եւ գործակցի` զթողութիւն մեղաց մերոց. եւ զգեցո՛ մեզ զառաջին պատմուճանն եւ մաքրեա զոտս զմեր ի խոչիցն չարեաց, որով ծակոտեալ թշնամւոյն կաղացոյց զմեզ:

 32:14 And now, again, we beseech Your true heavenly Father, saying ’We have sinned against Heaven and against You. ’ Grant us forgiveness for our sins through the intercession of the illuminator Apostles and the labors of the blessed champion Gregory who resembled (the Apostles) and was their coworker. Clothe us in our former robe, clear our feet of the impediments of evil with which the enemy has pierced us and made us lame:

32:15 Եւ ագո՛ մեզ կաւշիկս պահպանութեան` Աւետարանին սրբոյ. եւ դի՛ր զմատանին, զգծած խաչի քո, ի մատին աջոյ ձեռին մերոյ, որով կնքեալք զբոլոր անդամս մեր` սարսեալ բանսարկուն փախիցէ ի մէնջ:

 32:15 Put on our feet shoes of preservation, of the holy Gospel. Place on the finger of our right hands the ring engraved with Your Cross, by which all of our limbs are sealed and which causes Satan to flee from us in terror:

32:16 Եւ որպէս հեղեր դու զարիւնդ քո սուրբ ի վերայ մեղաւորաց, ի փրկութիւն յանցաւորաց` պարգեւեա՛ եւ մեզ հեղուլ զարիւնս մեր ի վերայ խոստովանութեանս այսորիկ եւ իւրաքանչիւր թողութեան մեղաց:

 32:16 Just as You shed Your holy blood for sinners, to save the guilty, grant that we may shed our blood for this confession and for the pardon of each of our sins:

32:17 Եւ որ ոք հեռացեալ յուխտէ երդմանցս այսոցիկ ցուցցի ուխտազանց եւ ի միաբանութենէս մերմէ որոշեսցի` ելցէ նա արտաքս ընդ Յուդայի, որ մերժեալ ընկեցաւ ի գնդէ սուրբ առաքելոցն, եւ առանց ամենայն թողութեան կացեալ ի ձախու կողմանն` լուիցէ ի քէն զահագին բարբառն, զոր ասես յաւուրն հատուցման, թէ Երթա՛յք յինէն, անիծեալք, ի հուրն յաւիտենից, որ պատրաստեալ է սատանայի եւ արբանեկաց նորա:

 32:17 And should anyone stray from the oath of this covenant, may he be seen as an oath-breaker, and having quit our alliance, may he go outside with Judas, who was spurned and expelled from the band of holy Apostles, and may he stand on the left, without any pardon. And may a frightful roar be heard from You on the day of requiting, saying: ’Go from me, ye accursed, into the eternal fire which is readied for satan and his satelites. ’:

32:18 Եւ ասացեալ զամենայն խոստովանութիւն զաւրհնութեանն եւ զանիծիցն միաբանութեամբ ամենայն բազմութեանն ի ձայն մեծ արանց եւ կանանց` հնչեաց երկիրն ամենայն ի բարբառոյ զաւրացն բազմութեան:

 32:18 When the entire united multitude of men and women recited this complete confession of blessing and curses in a loud voice, the whole land shook from the cry of the troops of the multitude:

32:19 Եւ գրեալ զայս ամենայն բանս հաւատոյ ուխտին, եւ կնքեալ նախ մատանեաւ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ եւ ապա մատանեաւք ամենայն տանուտերացն Հայոց եւ աւագ սեպհացն, եւ եդեալ ի սուրբ Աւետարանի երդմանն` ետուն ցպատուական եպիսկոպոսսն եւ ցաւագ քահանայութիւնն որ էին անդ:

 32:19 All the words of faith of the covenant were written down and sealed, first with the ring of Vasak, prince of Siwnik’, and then with the rings of all the tanuters of Armenia and the senior sepuhs. Taking an oath on the holy Gospel, they gave it to the venerable bishops and (members of) the senior priesthood who were present:

32:20 Եւ կատարեալ զայս ամենայն այսպէս` դիմեցին մեծաւ ցնծութեամբ եւ հոգեւոր երգովք ի տուն Տեառն, եւ երկրպագեալ միոյն միայնոյ ճշմարտին Աստուծոյ` լի անձկով եւ յերկար եւ անձանձրոյթ ծունրդրութեամբ կատարեցին զաղաւթսն:

 32:20 Doing all this as described, with great delight and singing spiritual songs, they went to the house of the Lord where they worshipped the one and only true God. Full of emotion and with long, tireless genuflections they prayed:

32:21 Եւ արձակեալք յաղաւթիցն` ռամիկ զաւրացն բազմութիւնն դիմեցին ի տուն մոխրանոցին, չմնալով բնաւ աւագացն հրամանի, եւ առեալ զկրակարանն` վարեցին ի ջուրսն զկրակսն, որպէս ի գիրկս եղբաւր, ըստ ասելոյ սուտ վարդապետացն Պարսից. զոր ըմբռնեալ ջրոցն թշնամաբար եւ ոչ եղբայրաբար` ծախեցին:

 32:21 When they were finished praying, the multitude of rhamik troops headed to the fire-temple, not awaiting the command of (their) seniors. Taking the receptacle of the fire, they extinguished it with water. According to the false vardapets of the Iranians, fire and water are brothers; but the embrace was more inimical than brotherly:

32:22 Բայց զմոգուցն բազմութիւն պահել առ աւրն հրամայեցին զգուշութեամբ. եւ ի վաղիւն ընդ ծագել արեւուն արս ի նոցանէ թուով սպանին սրով ի գիւղն, որ կոչի Զարեհաւան:

 32:22 They ordered that the multitude of mages should be carefully held for a day. The next day, at sunrise, in the village called Zarehawan, (the rebels) put some of them to the sword: