25:0 Եւ արդ ո՛չ է պարտ անհաս եւ անձեռնարկելի իրաց պատմօղ լինել, կամ ընդ գրով արկանել, զորոց ոչ այլոց աշխատութիւն տուեալ է մեզ, եւ ոչ յումեքէ պահանջեցաւ ի մէնջ, եւ ոչ մեք կարօղ եմք ձեռն արկանել:

 25:0 Now there is no need to record or narrate in writing incomprehensible or extremely difficult matters since no one has imposed such a task upon us nor demanded it of us. Nor are we capable of such:

25:1 վասն այնորիկ բազում ինչ հարկաւոր պատմութեանց որ ընդ սոքօք են՝ անտես արարաք, այլոց թողլով ճարտարաց եւ հարուստ մտաց, զի թերեւս պահանջեսցէ ոք ի նոցանէ. եւ այսու նախանձ արկից կարողացն. բայց տուգանք ոչ սակաւ համարեցաք՝ զանց առնել զերկուց թագաւորացն զհանդէս պատերազմի. այլ փոքր բանիւ զմեծամեծ իրս վճարեսցուք:

 25:1 Therefore, many important accounts included among such categories, we have omitted, leaving them to (writers) more eloquent and intelligent than we. Perhaps someone may request it of them, and (perhaps) I am encouraging the capable to undertake (such a task). However, since omission of an account of the war between the two monarchs would damage (this history) not a little, we regard it as necessary to dispense with such a great event (even if only) in an abbreviated fashion:

25:2 Բայց թագաւորն Դիոգէն որ էր վաթսներորդ ի մեծէն Կոստանդիանոսէ՝ ըստ համարոյ թագաւորացն, փոքր ինչ աւելի կամ նուազ, իբրեւ ետես զի թագաւորն Պարսից ոչ սակաւ աշխարհ հատուած արար ի յիւրմէ թագաւորութենէն, եւ զկողմնակալսն Յունաց փախստական արար, եւ ինքն մեծաւ աւարաւ եւ գերութեամբ դարձաւ յաշխարհ իւր. ապա եւ թագաւորն Յունաց զկնի տասն ամաց գործ պատերազմի յանձն առնոյր ըստ նախանձու եւ արիական բնութեանն. զի մի՛ անարի եւ վատ երեւեսցի, եւ զկնի ինքեան վատ յիշատակ թողցէ:

 25:2 Emperor Diogenes (Romanus [IV] Diogenes, [1068-1071]) was more or less the sixtieth monarch after Constantine the Great, according to the enumeration of emperors. When he saw that the king of Persia had taken not a small part of his kingdom, and had put the Greek lieutenants to flight and taken back to his own land great booty and many captives, (the Byzantine emperor) ten years later decided to make war, in order not to appear unmanly and frightened, and in order not to leave to posterity a bad impression of himself:

25:3 Խրոխտալով եւ մեծաւ ցասմամբ իբրեւ ի վերայ ցամաքի ընդ ծով անցանէր, եւ զետեղեալ յաշխարհն Բիւթանացւոց, անհուն բազմութիւն յինքն կուտէր։ Զի դեռ ունէր զլայն եւ զընդարձակ թագաւորութեանն զսահմանն, ի հովտացն Փիւնիկեցւոց՝ ուր է մեծն Անտիոք, մինչեւ յամուրն Վան, եւ զամենայն երկիրն Ռշտունեաց յանդիման Հերայ:

 25:3 With arrogance and in great rage, he crossed the sea, as though traversing the land. Halting in Biwt’ania, he assembled a countless host, for yet did he possess a broad and extensive kingdom whose borders stretched from the valleys of Phoenicia (where the great (city of) Antioch stands) as far as the fortress of Van, and the entire Rshtunik’ country opposite (the district of) Her:

25:4 Իբրեւ ետես զայսքան բազմութիւն զօրաց ի մի վայր ժողովեալ, ամբարտաւանեալ հպարտացաւ ի միտս իւր չյաղթիլ յերկրածին թագաւորաց, եւ ոչ զբան մարգարէին ածէր զմտաւ, թէ ոչ բազմութիւն զօրաց կարիցեն ապրեցուցանել զթագաւորն, եւ ո՛չ զհսկայ՝ զօրութիւն իւր. այլ աջ եւ բազուկ ամենակալին:

 25:4 Seeing such a multitude of troops assembled in one place, he arrogantly grew proud, thinking it impossible to be vanquished by any kings born of this earth. But he did not remember the words of the prophet that the king does not triumph through the multitude of soldiery, nor does the giant (triumph) because of his strength, but rather through the right hand and arm of the Omnipotent:

25:5 Արդ խորհուրդ իմն անվայելուչ ի միտ արկանէր, եւ բազում զօրս ի ձեռն սպարապետաց ընդ այլ ճանապարհ արձակէր. եւ ինքն բազում ամբոխիւ յարեւելս ճանապարհ կալեալ գայր, հասանէր ի մեծ քաղաքն Թէոդուպօլիս. եւ անդ զայրուձի կազմէր:

 25:5 Now with an infelicitous plan (the emperor) sent numerous troops under commanders along a different road, while he himself with a great host travelled East until he reached the great city of T’eodupolis (Karin, Erzerum), where he arranged the cavalry:

25:6 Չարաչար են մեղք, եւ զորդեգրութիւն եւ զիմաստութիւն մերկացուցանէ ի գործելեաց. բայց առաւել եւս ամբարտաւանութիւնն, որով վարին իշխանք եւ թագաւորք, եւ ո՛չ հաւանին յիշատակաւ առաջին ամբարտաւանիցն եղծելոցն. զի նոյն ախտս այս չարութեան՝ ապականիչ է ամենեցուն որ կրեն զսա. զի ոչ եթէ այլ ոք դիմակաց է ամբարտաւանին, այլ Աստուած է հակառակ՝ ըստ առակողին:

 25:6 Sin is dreadful and sinners are denied the wisdom and adoption of God, but most unbearable of all is arrogance held by princes and kings, unschooled by the memory of arrogant folk in the past who were destroyed. That wicked disease destroys all who become affected by it, because the adversary of arrogance, according to the Proverbs, is none other than God himself:

25:7 Վասն որոյ ոչ ետ թոյլ զօրացն հանգիստ առնուլ մինչեւ գայցեն ժողովեսցին ի նա ա՛յլ բազմութիւնքն, եւ զիրեարս յորդորեսցեն ի քաջութիւն եւ յարութիւն եւ լինիցին մեծ բանակ՝ թշնամեացն սոսկալի, այլ իւրովքն կամեցաւ զգործ պատերազմին յաջողել:

 25:7 Consequently, (the emperor) did not allow his troops to rest until the other masses of soldiery arrived, such that encouraging each other onward to bravery and valor, they might have formed one great army, capable of terrifying the enemy. No, (the emperor) wanted to win the war using only those men he then had with him:

25:8 Վաղվաղակի ուր թագաւորն Պարսից բանակեալ էր, անդր հասանէր առ սահմանօքն Մանազկերտ գաւառի. եւ անդ զիւր արքայական խորանն հարկանէր յանդիման Պարսից գնդին, եւ շուրջ զիւրեաւ ամրացուցանէր, եւ օր պատերազմի սահմանէր:

 25:8 He quickly reached the place where the king of Persia was encamped, by the borders of the district of Manazkert. There did he pitch his royal tent, opposite the Persian brigade, and he fortified the area around himself and designated the day of battle:

25:9 Բայց թագաւորն Պարսից խորամանկութեամբ առ երկիւղի զպատերազմելն խնդրէր. զի մի՛ ցրուեալ զօրացն եկեալ՝ զթագաւորն ամրացուսցեն, եւ անմարտնչելի նմա ճակատն լինիցի։ Լաւ համարէր երկու մասին քան թէ երիցն ընդդէմ կալ. շտապ տագնապի յարուցանէր, մինչեւ անդէն ակամայ յունական ճակատն կազմէր ընդդէմ կազմ ճակատուն Պարսից:

 25:9 But the wily king of Persia out of fear sought to start the fight before the scattered troops could arrive to strengthen the emperor and make it impossible for him to fight. He considered it better to fight against two masses than against three. Therefore, he hurried and speeded up the pace of preparations until the Greeks were forced to come out against the prepared and organized Persians:

25:10 Եւ իբրեւ խրոխտալով առ իրեարս յարձակէին, եւ պատերազմական հանդիսիւ ընդ միմեանս բաղխէին, եւ դեռեւս ոչ երեւէր եւ ոչ միոյ գնդի պարտութիւն. անդէն վաղվաղակի մեծ գունդ մի՝ առ որս չիք ի նոսա աստուածպաշտութիւն, ապստամբեալ ի թագաւորէն Յունաց՝ ի կողմ թշնամեացն յաւելուին:

 25:10 And when, both sides had let loose with their insults, and clashed with one another in military order, when neither side appeared the defeated side, then suddenly a great brigade devoid of piety, rebelled from the Byzantine emperor and crossed over to the side of the enemy:

25:11 Վասն որոյ բազում բեկումն զօրացն եղեւ. եւ յայնմ հետէ յապաղանօք եւ ոչ քաջութեամբ ի դասն մատչէին, եւ զՊարսիկսն գրգռեալ՝ ժիր եւ անմարտնչելիս կազմէին:

 25:11 As a result, many soldiers were killed, and thereafter they fought without resolve and not bravely and in an organized fashion. At this the Persians became aroused and turned bold and unconquerable:

25:12 Բայց թագաւորն Յունաց անպատճառ եւ անտեղեակ՝ լի ցասմամբ կայր ընդ զօրս Հայոց եւ ընդ ազգն, եւ ընդ ակամբ հայէր ի նոսա. բայց իբրեւ ետես միամտութեամբ զպատերազմն եւ զքաջ արանցն զնահատակութիւնն, որ ոչ զանգիտէին ի կորովի աղեղնաւորացն Պարսից, այլ արութեամբ ընդդէմ կային հանդիսին, եւ ոչ զթիկունս դարձուցանէին. թէպէտ եւ բազումք ի սիրոյ թագաւորին բաժանեցան, սակայն միամտութեամբ նոքա զմահ յանձն առին. զի եւ զկնի մահու՝ միամտութեամբ քաջութեան վայելուչ յիշատակ թողցի. ապա սէրս անդէպս ցուցանէր, եւ պարգեւս անձեռնարկելիս խոստանայր:

 25:12 But since the Byzantine emperor was uninformed of what had transpired and did not know the reason (for the turn of events) he had filled up with rage against the Armenian troops and people and looked upon them with hatred. Yet, when he saw them fighting with dedication, when he saw the boldness of those braves who did not fear the able Persian archers, but rather were stoutly resisting and not turning tail and did not abandon the king as many had (no, instead they risked death so that after death they would leave a good name of loyal bravery), then did he display great affection for them and promise them unheard of rewards:

25:13 Անդ ի վեր հայեցեալ թագաւորն՝ յորում բազմեալն էր, եւ նկատեալ հայէր առ ախոյանսն. եւ տեսեալ յիւրոց զօրացն խուճապեալ եւ ի փախուստ դարձեալ, անդ եւ անդր վաղվաղակի զսպառազինի եւ զինուորի ձեւ զգեցեալ, եւ իբրեւ զփայլակն հասանէր ի ճակատ մարտին:

 25:13 Now the emperor looked up from where he was seated, and he observed the champions, and he saw his troops in confusion and flight. So he quickly arose and dressed and armed himself like a warrior and reached the field of battle like a streak of lightning:

25:14 Եւ ի քաջ արանցն Պարսից բազումս դիաթաւալ կացուցանէր, եւ շտապ տագնապի զօրացն առնէր։ Այլ զայն ո՛չ իմանայր թէ զօրավար զօրացն տեառն ո՛չ էր ընդ նմա, որ Յեսուայ երեւեցաւ եւ տայր զյաղթութիւնն. եւ ոչ ել տէր ընդ զօրս մեր զինու եւ վահանաւ, եւ ոչ եհան սուր ընդդէմ թշնամեացն եւ արգել. եւ ոչ տէր զօրութեանց ընդ մէջ իւր ածաւ, եւ ոչ եղջիւր փրկութեան եւ յուսոյ եղեւ մեզ տէր:

 25:14 He made corpses of many of the Persian braves and quickly struck terror into the troops. But he did not know that the general of the Lord’s troops who had appeared to Joshua and given him victory, was not with him. Nor did the Lord come to our troops with weapon and shield, nor did He unsheathe His sword against the enemy and stop them. And the Lord of power did not intervene nor was He for us a horn of salvation and hope:

25:15 Այլ յինքն ամփոփեալ զզօրութիւն իւր ի մէնջ, եւ մատնեաց զմեզ ի ձեռս թշնամեաց մերոց եւ ի նախատինս դրացեաց մերոց. եւ իբրեւ զոչխար ի զենումն ետ։ Աղեղունք մեր փշրեցան, եւ զէնք մեր խորտակեցան. զօրականք մեր տկարացան եւ լքան. զի եբարձ տէր զզօրութիւն իւր եւ զսիրտ քաջութեան ի զօրականաց եւ յիշխանաց մերոց. առ զսուսեր եւ զկարողութիւն ի նոցանէ՝ եւ ետ թշնամեացն, յաղագս անպատշաճ վարուց նոցա:

 25:15 Rather, He kept His strength to Himself and betrayed us into the hands of our enemies and to the insults of our neighbors, and He gave us as lambs for slaughter. Our bows turned to dust, our weapons were destroyed, our forces weakened and deserted, for the Lord had taken away His power and the desire for valor from our troops and princes. He took from them sword and ability, and gave it to the enemy, because of our improper conduct:

25:16 Արդ զայն աշխարհակալ եւ զմեծ աթոռոյ տէր, իբրեւ զստրուկ մի անարի մեղացն՝ ձերբակալ արարեալ՝ առաջի թագաւորին Պարսից կացուցանէին. այլ Աստուած՝ որ հարկանէ եւ բժշկէ, որոյ անբաւ է քաղցրութիւն մարդասիրութեանն, եւ ոչ ի սպառ ի վայր հարկանէ զոր խրատէն, այլ սակաւ փորձութեամբ ներէ՝ զի գիտասցուք մեք զմեր տկարութիւնս, խնայեաց եւ մեծարեաց զիւրոյ պատուանդանի աթոռոյ զտէրն, եւ արկ ի սիրտ գազանամիտ թագաւորին Պարսից զսէր եւ զխնամ իբրեւ ի վերայ եղբօր սիրելւոյ. բազում դիւրութեամբ եւ խնամով արձակեաց զնա:

 25:16 Now they took (the Byzantine emperor)—that world-ruling lord of a great throne—and stood him before the king of Persia as though he were a frightened, guilty slave, hand-cuffed. But God, who strikes and then heals, whose humane benevolence is without limit, does not destroy the one He is advising. Rather, He pardons us after a little temptation so that we understand our weakness. He kept and pardoned that occupant of his foot-stool by kindling affection and concern in the heart of the beast-minded king of Persia, who looked upon (Diogenes) as upon a beloved brother. And he released him graciously and with much care:

25:17 Եւ արդ զոր Աստուած ազատեալ ի ձեռանէ այլազգւոյն կորզեալ եհան, որ իւրքն էին՝ նենգութեամբ եւ խայտառականօք խաւարեցուցին զլուսարանս նորա եւ սպանին, եւ անջնջելի արիւն ի վերայ այնմ թագաւորութեանն հեղին:

 25:17 But the one whom God had freed from the hands of foreigners was blinded by his own folk, treacherously, shamefully and then killed. And indelible blood rained upon that kingdom:

25:18 Յայնմ հետէ բարձաւ զօրութիւն յիշխանաց եւ ի զինուորաց, եւ ոչ տուաւ յաղթութիւն այնմ թագաւորութեան. եւ իշխանք նենգութեամբ եւ մախանօք առ իրեարս կային, եւ զդատաստանաց իրաւունս բարձին. միայն զաշխարհն աւերէին եւ ոչ փրկութիւն գործէին:

 25:18 Thereafter the power of princes and soldiers ended, and triumph was no more given to that kingdom. And the princes dealt treacherously and spitefully with one another, and justice of the court was ended. They achieved only the land’s destruction, not its salvation:

25:19 Մինչեւ բարկացեալ սրտմտութեամբ տէր՝ հրաւիրեաց զազգս բազումս ի վրէժխնդրութիւն ինքեանց, ի Լուսնալերանց եւ ի մեծէ գետոյն որ անցանէ ի հիւսիսակողմն Հնդկաց, այլալեզու եւ չար ազգաց գալ հեղուլ իբրեւ զջուրս բազումս ի վերայ աշխարհաց մերոց, արկանել զհիմունս իւրեանց առ եզերբ ծովուն Ովկիանոսի, եւ կանգնել զխորանս իւրեանց յանդիման քաղաքին մեծի. եւ լնուլ զամենայն աշխարհս արեամբ եւ դիակամբք, եւ բառնալ զկարգս եւ զկրօնս քրիստոնէութեան:

 25:19 Meanwhile the Lord became filled with rage and sent many (foreign) peoples for vengeance. (He brought) from the Mountains of the Moon and from the great river crossing northern India, wicked peoples speaking foreign tongues to flood like gushing water over our lands; to establish their headquarters by the shores of Ocean Sea (? Caspian Sea) and to pitch their tents opposite the great city, filling up our entire land with blood and corpses and eliminating the orders and religion of Christianity:

25:20 Բայց իբրեւ ետես թագաւորն Պարսից Ալբասլան զայնքան յաղթութիւն՝ որ ի ձեռն իւր եղեւ, եւ զաջողակ երից պատերազմացն, զի զառաջինն թէպէտ եւ անառ մնաց Մանազկերտ՝ սակայն բազում աշխարհ սրով եւ գերութեամբ տապալեաց. եւ երկրորդն զԱնի խողխողմամբ սրոյ եւ հրակիզութեամբ ամայի եւ անապատ արար. վասն այնորիկ աներկիւղ եւ խրոխտ մտօք գայ ընդ առաջ թագաւորին Յունաց:

 25:20 The king of Persia, Albaslan (Sultan Alp-Arslan, [1063-1072]), then observed his great triumphs and the victories of the three battles he had waged. While it is true that the first time Manazkert remained impregnable, nonetheless he was able to overturn many lands with the sword and captive-taking. Furthermore (during) the second (invasion) he overturned Ani with the stabbings of swords, and then he set it on fire, leaving it a desert. Because of such (victories, Alp-Arslan) fearlessly and proudly went before the Byzantine emperor:

25:21 Եւ ուխտ եդեալ ի մտի, եթէ ի բուռն արկանի՝ սիրով եւ պատուով արձակեմ զնա յիւր թագաւորութիւնն։ Եւ երդմամբ դաշինք հաստատեալ, զի խաղաղութիւն եղիցի ընդ Պարսից թագաւորութիւնս եւ ընդ Յունաց:

 25:21 But he had made this vow to himself that should he capture him (Diogenes) he would free him to return to his kingdom with affection and honor. He had confirmed this with an oath so that there be peace between the Iranian and Byzantine kingdoms:

25:22 Բայց իբրեւ եղեւ բարձր ի գլուխ եւ յայսմ պատերազմիս, եւ զոր ինչ կամէրն եղեւ եւ ի գլուխ եհաս. եւ յորմէ դողայրն եւ զարհուրէրն՝ կապանօք առաջի իւր յոտին կացուցեալ կայր իբրեւ զմի ի ծառայից իւրոց. յայնժամ ապա յիշեաց զդաշինսն զոր եդ ընդ Աստուծոյ, եւ յարուցեալ նստոյց զնա ընդ աջմէ իւրմէ. եւ իբրեւ զբարեկամ հաւատարիմ մեծարեաց զնա, եւ ուխտ եդ ընդ նմա, թէ՝ Յայսմ հետէ մի՛ եղիցի ընդ իս եւ ընդ քեզ խռովութիւն. այլ խաղաղութեամբ զթագաւորութիւն քո ունիցիս, եւ մեք զպարսկական տէրութիւնս. բայց զոր առի պատերազմաւ՝ ինձ լիցի, եւ այլ մի՛ արշաւեսցուք յաշխարհս ձեր:

 25:22 So, when he emerged triumphant from this (last) battle as well, when what he had wanted to come to pass did in fact transpire, and when the one whom he had dreaded and quaked at stood there before him, bound, like one of his servants, then did (Alp-Arslan) recall that compact which he had made with God. (Alp-Arslan) elevated (Diogenes) and seated him on his right. And he exalted him as a faithful friend and made an oath with him that “hereafter let there be no discord between you and me; rather, rule over your kingdom in peace, and we shall do the same with respect to the Persian lordship. But I shall keep what I took in battle, and no longer invade your land:

25:23 Եւ արձակեաց զնա մեծաւ պատուով։ Զկնի այսր իբրեւ ետես եթէ դաւաճանութեամբ յիւրոց նախարարացն ըմբռնեալ եղեւ, եւ յաչիցն զրկեցին, եւ ոչ եհաս ի թագաւորութիւնն, այլ չարչարանօք մեռաւ, լի եղեւ խռովութեամբ եւ ցասմամբ, կամէր զսիրելւոյն հատուցանել, եւ անդէն ժամանեաց նմա մահ, եւ ել յաշխարհէս զկնի ամենայն երկրածնաց, ուր ի միասին են թագաւորք եւ տնանկք:

 25:23 And (Alp-Arslan) freed him with great honor. Subsequently when (Alp-Arslan) learned that (Diogenes) had been captured by his own lords and treacherously blinded, that he had not reigned as monarch but rather had been tortured to death, then did he fill up with wrath and rage. He wanted to avenge the one who had become dear to him. But then death overtook (Alp-Arslan, [d. 1072]) and he quit this world, following all those fashioned of earth, to (the place) where kings and paupers (dwell) together: