9:0 Դանիէլ յիւրում մարգարէութեանն՝ զոր ետես, որոյ գլուխն ոսկի էր, եւ թիկունքն եւ ձեռքն արծաթի, իսկ մէջքն եւ կողքն պղնձի, սոքա անցեալ են. իսկ սրունքն եւ ոտքն երկաթի խառնեալ ընդ խեցի, որ է Հոռոմոց թագաւորութիւնն. զի ոչ ըստ ազգի վարի, որպէս եւ այլ ազգաց թագաւոր եւ որդի թագաւորի:

 9:0 In his prophecy, Daniel saw an apparition whose head was of gold, whose shoulders and arms were silver, and whose back and sides were copper. That was in the past. Now (the apparition) possessing legs and feet of iron mixed with crockery is the Byzantine kingdom. For they did not (follow the ways) of other people’s whereby the emperor’s son succeeds his father:

9:1 Որ ի հարց եւ ի հաւուց ունի զիշխանութիւնն՝ այն երկաթն է. իսկ եկամուտն՝ որ չէ ի թագաւորական տոհմէ՝ այն խեցին է։ Եւ այս յոլովակի լինի առ նոսա, որպէս եւ այժմ իսկ տեսանեմք յառաջի կացեալ թագաւորս։ Սա ոչ ի թագաւորական տոհմէ, եւ ոչ որդի թագաւորի, եւ ոչ իշխանութեամբ յերեւելի սպայից. այլ այր մի աննշան ի պալատին պաշտօնէից, յոր տրփացեալ թագուհւոյն պոռնկական մոլեգին ախտիւն, ի պատճառս նորա ջրահեղձոյց արար զայրն իւր որ եւ ի սպանողաց մի զսա ասեն լինել:

 9:1 He who holds sway (having inherited it) from his fathers and grand-fathers is iron; but he who comes from the outside, not belonging to the royal clan, such a one is crockery. This (non-patrilineal inheritance) is quite frequent among (the Byzantines), as indeed we shall see (in the case) of the present monarch. (Michael) was neither from the royal clan, nor the son of an emperor, nor did he have the authority of a prominent officer (of the army); rather he was an insignificant palace functionary. The queen had lusted after him with a prostitute’s diseased passion, and had her own husband drowned on (Michael’s) account. They say that he was one of the murderers:

9:2 Իսկ զկնի սատանայական գործոյն ի գլուխ ելանելոյ, հրամայէ թագուհին զգլխաւորս քաղաքին կոչել առ ինքն։ Եւ ցուցանէ զթագաւորն վախճանեալ՝ յանկարծամահ զնա համբաւելով. եւ ապա հուպ ընդ հուպ զՄիխաիլս զայս յառաջ ածեալ թագաւորեցուցանէ՝ այր իւր առնելով, որոյ գործս յայտնի եղեւ ամենեցուն։ Սա քանզի բազում ազգականս ունէր եւ եղբարս, զգլխաւորագոյն իշխանութիւնն ետ ի ձեռս նոցա:

 9:2 After completing this satanic deed, the queen ordered that the chiefs of the city be summoned to her. She showed (them) the deceased emperor’s body and claimed that he had died accidentally. Shortly thereafter, she brought forth this Michael, enthroned him and then married him—at which the matter became clear to all. Since (Michael) had numerous relatives and brothers, he placed the supreme authority in their hands:

9:3 Զմի յեղբարցն առնէ մագիստրոս, եւ տայ զԹէսաղոնիկն ի ձեռս նորա, եւ հաւատայ ի նա զհոգս Բուլղարացն եւ արեւմտական կողմանցն. եւ զմինն անուանէ դեմեսլիկոս, եւ առաքէ ի մեծն Անտիոք զՏաճկաստանի եւ զհարաւային կողման զհոգսն յանձն առնելով նմա։ Իսկ զերրորդն յեղբարցն՝ որ էր այր ներքինի եւ աբեղայ, որում անուն կոչիւր օռթանօռօս, կացուցանէ զնա ի թագաւորական քաղաքն Կոստանդնուպօլիս՝ առնելով զնա սինկլիտոս, զամենայն հոգս եւ զիրաւունս պալատին տալով ի ձեռս նորա:

 9:3 One of his brothers he made a magister giving him Thessalonica, and entrusting him with the concerns of the Bulgars and the western parts; one (brother) he styled demeslikos and sent him to the great (city of) Antioch, entrusting him with the concerns of Tachkastan and the southern region; while the third brother, who was a eunuch and a monk named Orht’anorhos, (Michael) set up in the royal city of Constantinople, making him a sinklitos) and entrusting him with all the concerns and rights of the palace:

9:4 Եւ ինքն քանզի չարապէս հարաւ ի դիւէ, մինչեւ յեկեղեցիս եւ ի հանգիստս սրբոցն ընթանայր. բայց ոչ գիտեմ եթէ վրէժխնդրութիւն էր այս Ռոմանոսին մահուն՝ որ անիրաւապէս մեռաւ, եթէ ի բնէ ունէր զդիւահարութիւնն։ Բայց ասեն եւ այլ պատճառս, եթէ վասն զի չէր անգ նմա թագաւորութիւնն, վասն որոյ երթեալ ի քաղաքն Թեսաղոնիկեցւոց առ կին մի կախարդ, որպէս ի հինսն առ Բարսղիւ՝ երիտասարդին պատմին գործք ի ձեռն կախարդին, տուեալ զինքն ի ծառայութիւն հօրն ամենայն չարեաց:

 9:4 Michael himself was wickedly afflicted by a dew, even while he went to the churches and the resting-places of the saints. However, I do not know whether this (affliction) was vengeance for the death of Romanus, who died unjustly, or whether (Michael) was naturally possessed. They say that there were other causes, that because the kingdom was not properly his, he would go to the city of the Thessalonians to a certain woman witch, giving himself in service to the father of all evil, just as in ancient times, in the time of Basil they say, a youth had done (similar) things by means of a witch:

9:5 Որ ի ձեռն պոռնկական դիւին ջեռեալ թագուհւոյն՝ առ զնա եւ կացոյց զնա թագաւոր ի վերայ աշխարհաց։ Իսկ յետ գործոյն ի գլուխ ելանելոյ, ըստ օրինի թագաւորաց յեկեղեցիս ի հարկէ երթեալ ի տօնս տէրունականս, ոչ կարացեալ համբերել չար դիւին, ի յիւրմէ ապստամբ զնա կարծելով։ Եւ զայս այնու հաւատարմացուցանեն՝ որ ասեն, զի յաճախ թագաւորն ի Թեսաղոնիկն կայր, զոր կարծէին առ կախարդին լինել։ Այլ թէպէտ այսպէս, թէպէտ այնպէս, սակայն մինչ ի վախճանն ոչ հեռացաւ ի նմանէ այսն որ լլկէր զնա:

 9:5 And they say that through a demon of prostitution he had inflamed the queen with love for himself, and that she had set him up as emperor of the lands. Now after this deed had been done, (Michael) in accordance with royal custom was obliged to go to church on the Lord’s feast-days. But the wicked dew was unable to abide this, thinking that (Michael) was rebelling from him. People who say this confirm it (by the fact that) the emperor was in Thessalonica frequently, probably with the witch. In any case, until his death, (the demon) which tormented (Michael) did not leave him:

9:6 Ի սորա թագաւորութեանն եղեւ մեծ կոտորած զօրացն Հոռոմոց՝ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Բերկրի, որ է ի վիճակի Արծրունեաց աշխարհին, զոր վաղնջուց յափշտակեալ էր Պարսից՝ հանդերձ իւրովք դաստակերտօքն, եւ ունէին ընդ ձեռամբ։ Յորոյ վերայ եկեալ Կաւասիլաս ոմն՝ որ Վասպուրականի գաւառապետն էր՝ բազում զօրու, էառ զքաղաքն եւ կացոյց գունդս հեծելոց պահապան քաղաքին:

 9:6 During (Michael’s) reign [1034-1041], a great destruction of the Byzantine troops occurred in the fortified city named Berkri. (This city) which is on the territory of the Arcrunik’ land had, together with its estates, long since been ravished by the Persians, who controlled it. The district chief of Vaspurakan, a certain Kawasilas, came (against the city) with numerous troops, took it, and established cavalry brigades there to guard the city:

9:7 Յայնժամ այլ ոմն փոխանորդեաց զիշխանութիւն նորա, եւ առեալ զայլ զզօրսն երթեալ դադարեաց հեռագոյն ի տեղւոջ ուրեք որ կոչի Արծակ, վասն առատութեան դարմանին եւ այլ պիտոյից հեծելոց։ Իսկ տէր քաղաքին, որում անուն կոչիւր Խտրիկ, ի բերդին արգելական եղեալ՝ ազդ առնէ առ գլխաւորս Պարսից աշխարհին։ Որք յանկարծակի ձայն տուեալ միմեանց՝ ի մի վայր ժողովեցան, եւ հասեալ ի վերայ քաղաքին պաշարեցին զնա պատնիշաւ։ Իսկ զօրքն Հոռոմոց յանառակ գործոց եւ ի գինւոյ թմբրեալ, ոչ կարացին զգուշանալ անձանց:

 9:7 Then another individual replaced (Kawasilas), took the troops and went to a very distant place called Arcak, on account of the abundance of victuals and other things needed by the cavalry (to be found there). Now the lord of the city, who was named Xtrik, being shut up in the fortress, informed the chiefs of the land of Persia, and they, quickly spreading the word around, assembled in one place, came against the city, investing it with a rampart. The Byzantine troops, benumbed by wine and by their licentious activities, were unable to take care of themselves:

9:8 Այլ եւ պահապանն Իսրայէլի զերծ ի նոցանէ զօգնականութիւն իւր. յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորեցին արս իբրեւ քսան եւ չորս հազար։ Եւ այս եղեւ ո՛չ վասն արդարութեանն Պարսից, այլ վասն անօրէնութեան մերոց զօրացն, որք հարան ի սուր դառնութեան ըստ տեառն բանի, եթէ «Զչարսն չարաւ կորուսցէ» [Մատթ. ԻԱ 41]։ Իսկ զօրքն որ յԱրծակ՝ ոչ ժամանեցին նոցա յօգնականութիւն։ Եւ առեալ զօրացն Պարսից զկապուտ եւ զաւար սպանելոցն՝ չոգան յաշխարհն իւրեանց:

 9:8 Furthermore, the protector of Israel deprived them of His aid. (The Persians) killed with the sword some [24,000] men. This (disaster) occurred not because of the righteousness of the Persians, but because of the impiety of our (Christian) troops which caused the sword of bitterness to be lifted up (for it is) just as the Lord note: “The wicked shall be destroyed wickedly” [Matthew 21.41]. Now those troops which were at Arcak did not arrive to help them (in Berkri). Then the Persian troops, taking the loot and booty of the slain, went off to their own land:

9:9 Բայց ի ճանապարհին, քանզի ունէին բազում կալանաւորս, հրամայէ Խտրիկն յիջեւանին ըստ անձին փորել զերկիր, եւ զկապեալսն զենուլ ի վերայ փորուածին՝ մինչեւ լի իսկ լինել, եւ մտեալ լուացաւ արեամբ սպանելոցն առ ի հանգուցանել զայրուցս սրտին:

 9:9 En route, at a lodging-place, since (the Persians) had many captives with them, Xtrik ordered that the ground be dug down to a depth of the human body, and that the captives be slaughtered over that ditch until it was full. Then (Xtrik) got in and bathed in the blood of the slain, to calm his wrathful heart:

9:10 Իսկ ի գալ երկրորդ ամին, դարձեալ ա՛յլ զօրք առաքեցան ի թագաւորէն, որք եկեալ մեքենայս եւ մանգղիոնս եդեալ, սկսան փլուզանել զպարիսպ ամրոցին։ Եւ տեսեալ որք ի բերդին էին՝ թէ ոչ գոյ նոցա հնարս ապրանաց, քանզի եւ բազումք իսկ մեռան ի նոցանէ, աղաչեցին զզօրագլուխսն՝ զի արձակեսցեն զնոսա առանց վնասու յաշխարհն իւրեանց եւ ինքեանք կալցեն զամուրն եւ զդաստակերտս նորա։ Որք իբրեւ լուանն՝ արարին որպէս եւ ուսանն. եւ յայնմ օրէ եւ առ յապայ բարձաւ տէրութիւնն Պարսից ի տեղւոջէ անտի:

 9:10 Now when the next year had come, once more the emperor sent other troops who arrived with (siege) machinery. Putting the engines of war into place, they commenced demolishing the stronghold’s wall. When those who were in the fortress saw that there was no way out for them, and since many of them had died, they beseeched the military commanders to permit them to depart unharmed to their own land, (so that) they (the Byzantines) could occupy the stronghold and its estates. When (the Byzantines) heard this, they did as they were requested, and from that day forth the domination of the Persians over that place was ended:

9:11 Ի սորա ի սկզբան թագաւորութեանն՝ խաւարեցաւ արեգակն յամսեանն Արաց, յաւուրն ուրբաթու ի դառնալ աւուրն, էր եւ թուականիս մերոյ չորեքհարիւր ութսուն եւ երկու ամ։ Զոր տեսեալ բազումք ի գիտնոց, կարծեցին գոլ ծնունդն Նեռինն զօրն զայն, եւ կամ մեծամեծ չարեաց գուշակս։ Որ եւ եղեւ իսկ յաւուրս մեր, յորս պատմութիւն բանիս առաջնորդեալ տանի զմեզ, զոր տեսաք աչօք մերովք զաստուածասաստ հարուածսն, եւ զնորանշան պատուհասն որ եհաս ի վերայ տանս Հայոց վասն մեղաց մերոց:

 9:11 At the beginning of (Michael’s) reign, there was an eclipse of the sun during the month Arac’, on a Friday evening, in the year [482] of our (Armenian) era [1033]. Many learned people, seeing (the eclipse) believed that the birth of the anti-Christ had occurred on that day, or that it presaged very great evils. Indeed, such (disasters) did occur in our day, and this narration is leading to (a description) of them. With our own eyes we saw the blows of divine anger and the unheard-of punishment directed against Armenia because of our sins:

9:12 Նաեւ յառաջ ժամանակաւ ա՛յլ իմն մեծ նշան երեւեցաւ, որ յոյժ հիացումն բերէր տեսողացն. որ նման էր նշանացն վերջին աւերածին Երուսաղեմի, զորմէ սպառնալով Փրկիչն ասէր, թէ «Եղիցին աւուրքն այնոքիկ նեղութեանց՝ որպիսիք ոչ եղեն ի ներքոյ երկնից ի սկզբանէ արարածոց, եւ մի՛ այլ լիցի» [Մատթ. ԺԳ 19]. փոխանակ զի ի տէրն եւ յարարիչն իւրեանց կատաղեցան՝ մարդ կարծելով զնա։ Այր մի Անանիաս անուն ի մէջ քաղաքին Երուսաղեմի կացեալ՝ բարձրաձայն աղաղակաւ ողբս առեալ ասէր. Վա՜յ Երուսաղէմ, վա՜յ քաղաք արեան. հասին աւուրք վրէժխնդրութեան քո, եւ որ այլն եւս, զոր մեծն Եւսեբիոս յեկեղեցական պատմութիւնս նշանակէ:

 9:12 Previously yet another sign had been revealed which greatly astounded viewers. This was similar to the signs (preceding) the final destruction of Jerusalem, about which the Savior had spoken, in warning: “For in those days there will be such tribulation as has not been from the beginning of the creation which God created until now, and never will be” [Matthew 13.19]. For (the people) had grown frenzied with regard to their lord and creator, thinking Him to be a man. A man named Ananias stood in the midst of the city of Jerusalem crying out this lament in a loud voice: “Alas Jerusalem, woe city of blood, days of revenge have befallen you,” and so forth, as the great Eusebius indicated in his Ecclesiastical History:

9:13 Նոյնպէս եւ աստ ի մերում ժամանակիս, նմին նման այր մի անծանօթ ամենեցունց, անոք, անուրեք, յարեւելից կողմանէ ելեալ, ընդ Ապահունեաց եւ ընդ Հարքայ գաւառն անցեալ, ի Մանանաղի իջեալ եւ յԵկեղեաց անդառնալի գնացիւք, զայսոսիկ ի բերան առեալ ասէր անդադար ի տուէ եւ ի գիշերի. Եղո՜ւկ զիս, եղո՜ւկ զիս, բարձր բարբառով, եւ այլ ինչ աւելի չասէր ինչ։ Եւ թէ ոք հարցանէր թէ Ուստի՞ կամ յորմէ՛ գաւառէ ես, կամ վասն է՞ր ասես զայդ, չտայր ինչ պատասխանի. այլ հանապազ զնոյնն ասէր եւ յասելոյն ոչ դադարէր:

 9:13 Likewise, here in our times, a man similar to him appeared, unknown by anyone, destitute and homeless. He came from the eastern parts, crossed through the districts of Apahunik’ and Hark’, descended into Mananaghi and Ekegheac’, (intending) never to return to the (East), and saying in a loud voice day and night without cease “Woe is me, woe is me!” He said no more than this. Should anyone ask him: “Where have you come from?” or “From which district?” or “Why are you saying that?” (the man) would give no reply, but only repeat endlessly what he had said:

9:14 Զոր տեսեալ անմիտ մարդիկ՝ իմացան անկեալ ի մտաց, բայց իմաստունքն ասէին. Այդ եղուկդ ամենայն երկրի լինելոց է։ Արդ այս աստանօր զկայ առցէ բանս. այլ մեք ի կարգ պատմութեանս դարձցուք յառաջ ասացեալ թագաւորս:

 9:14 Senseless people, seeing him, thought that he had gone out of his wits. The wise, however, note: “That ’Woe’ will be for the entire country.” Let us leave this matter here as it stands, and return to the course of the narration, concerning the aforementioned emperor:

9:15 Սա զքեռորդին իւր կեսար անուանէ. եւ կեցեալ ի թագաւորութեանն ամս եօթն եւ ամիսս ութ, հիւանդացեալ զքուն մահու ջերանի։ Իսկ թագուհւոյն զկեսարն՝ յորդեգիրս իւր արարեալ, թագաւորեցուցանէ ի տեղի առն իւրոյ. այլ նա փոխանակ շնորհ առնելոյ նմա վասն բարեացն՝ զոր արար նմա թագուհին, խորհեցաւ ազգականօք իւրովք ի հեռաբնակ կղզիս յաքսորս առաքել զթագուհին, որպէս զի սեփհական իւրեանց լիցի իշխանութիւնն, զոր եւ արարին իսկ:

 9:15 Michael named his sister’s son Caesar (kesar). Then, after reigning for [7] years and [8] months, he grew ill and died. Now the queen adopted the Caesar and enthroned him in her husband’s stead. However, (this Caesar (Michael V Calfat, [1041-1042])), rather than being grateful to the queen for the good turn she had done him, plotted with his relatives to send the queen to a distant island in exile, so that the authority would belong to them alone. Indeed, they did just that:

9:16 Իսկ քոյր թագուհւոյն՝ որում անուն ճանաչիւր Թէոդոռայ, կոչէ զգլխաւորս քաղաքին եւ ծանուցանէ նոցա զեղեալսն։ Որք իբրեւ լուան՝ ձայն տուեալ արեւմտական զօրուն՝ առ ինքեանս հաւաքեցին։ Եւ բռնութեամբ ի վերայ հասեալ, խնդրէին թէ ցո՛յց մեզ զմեր ծիրանափառ թագուհին, որ ի հարց եւ ի հաւուց ունի զժառանգութիւն թագաւորութեանդ. քանզի բազմաց կարծիւր թէ մեռեալ իսկ է:

 9:16 Now the queen’s sister, who was named Theodora, summoned the chiefs of the city and informed them of what had transpired. When they learned about it, they notified the Western army to assemble there. Then forcibly going against (Michael [V]), they demanded: “Show us our imperial queen who has inherited the kingdom from her fathers and grandfathers.” For many people believed that she had died:

9:17 Իսկ նա իբրեւ ետես զբռնութիւն եւ զմիաբանութիւն նոցա, յերկիւղի լեալ՝ փութապէս դարձուցանել հրամայեաց յաքսորեացն զթագուհին։ Զոր իբրեւ ետես Թէոդոռայ զքոյրն իւր, իսկոյն հրաման տայ ունել զթագաւորն իւրեանց ազգականօքն եւ որք նոցա մտերիմքն էին։ Իսկ թագաւորն փախստական եղեալ՝ կամէր յաւագ եկեղեցին մտանել՝ եւ ընդ սեղանովն թագչել եւ այնու ապրիլ։ Բայց ոչ կարաց ժամանել. քանզի հետամուտքն փութով հասեալ եւ կալեալ դարձուցին, եւ յանսուրբ տեղւոջ յերկիր ընկեցեալ խաւարեցուցին զլուսարանս նորա, եւ որ դեմեսլիկոսն կոչիւր եւ զայլոց բազմաց. եւ հրամայէ զտունս նոցա յաւար, յաւեր, յապականութիւն դարձուցանել:

 9:17 Now (Michael [V]) as soon as he observed their strength and unity, became frightened and hastily ordered that the queen be brought back out of exile. Seeing her sister, Theodora instantly ordered that the emperor, his relatives, and their intimates be seized. The emperor took to flight, wanting to enter the senior church and save himself by hiding under the altar. However, he was unable to reach (the church), for pursuers quickly caught him, turned him back, and, at an unholy spot they threw him to the ground and blinded him. (The same thing was done) to the one styled demeslikos, and to numerous others. And she ordered that their homes be plundered, pillaged, and destroyed:

9:18 Յորս շարժեալ քաղաքն առ հասարակ, բազում աւարառութիւնս արարին. եւ զմեծամեծ եւ զգեղեցիկ ապարանս մինչեւ ի հիմունս քակեալ՝ յապականութիւն դարձուցին։ Եւ այնքան ծանրացաւ խռովական ամբոխն յաւարառութիւնս խանձեալ, մինչ զի զպարիսպն պալատին խրամատեալ՝ բազում գանձս ի թագաւորական գանձուցն արտաքս պեղեցին. զոր հազիւ կարացին դադարեցուցանել զամբոխն գլխաւորքն քաղաքին, արեգակն օգնական լինելով նոցա՝ զծայրս արեւուն յինքն ժողովելով:

 9:18 The entire city struck out and effected great pillaging, demolishing to the foundations very large and beautiful mansions, and destroying them. But the agitated mob, thirsting for booty, had grown so large that it even breached the wall of the palace, and excavated numerous precious items from the royal treasuries. The principals of the city were barely able to stop the mob, and (in this) the sun helped them, by setting:

9:19 Իսկ թագաւորն որ երեկ յոսկի աթոռն նստեալ՝ հրաման տայր տիեզերաց, այսօր խաւարեալ ի լուսոյ՝ նստի յաթոռ նանրութեան եւ նախատանաց. եւ որ կարծէին ծովու եւ ցամաքի տիրել յաւիտենից, ի միում վայրկենի եւ զանձանց եւս կորուսին զփրկութիւն։ Եւ եղեն արդարեւ ըստ մարգարէին, որպէս խոտ տանեաց, որ մինչչեւ ի բուռն եկեալ էր՝ չորացաւ. յորմէ ոչ լցաւ բուռն հնձողին եւ ո՛չ լցան գիրկք բարձողացն զորայն. նաեւ բարեբանութիւն անցաւորացն ո՛չ կաթեաց ի լսելիս [Սաղմ. ՃԻԸ 6]։ Այսոքիկ են առօրեայ պատմութիւնք կեսարուն, որ թագաւորեաց ամիսս վեց:

 9:19 Now the emperor who yesterday was seated on a golden throne giving out orders to the whole world, today, blinded, sat on a chair of futility and insult; and those who thought to rule in perpetuity over land and sea, in one moment had lost their own salvation. Indeed, it came to pass just as the prophet had said, that (they were like) the grass on the housetops which withers before it grows up, with which the reaper does not fill his hand or the binder of sheaves his bosom, nor were the good tidings of passersby heard [compare Psalms 128.6]. Such is the ephemeral history of the Caesar who reigned for six months: