Թովմա 1-3 Tovma

3:0 Վասն Ասորեստանեայց թագաւորութեանն. եւ թէ որպէս Զրադաշտ եւ Մանիթոպ կացեալ գլխաւորք արեւելից կողման, եւ մոլար ուսմանց նոցա:	3:0 Concerning the kingdom of the Assyrians; how Zradasht and Manitop became leaders of the region of the East; and their erroneous teachings:
3:1 Ցոյցք ժամանակացս այսոցիկ, ըստ որում յառաջագոյն ասացաք, որ յաւուրց անտի Բէլայ մինչեւ ի Նինոս՝ երեւելիք ինչ եւ նշանաւորք ի մատենիցն առաջնոցն ոչ երեւի, թերեւս ի բազում խափանմանց:	3:1 As an exposition of those times that we mentioned above—from the days of Bel down to Ninos—nothing important or significant is found in the books of the ancients, perhaps because of many obstacles:
3:2 Նախ զի եւ լեզուքն շփոթեալք՝ ունէին զանմիաբանութեան փոյթս, կամ թէ զի եւ վատութիւնք քաջաց հարկեալք ոչ գրեցաւ ի մատենագրաց անտի Քաղդէացւոց. դարձեալ զի թէ եւ գրեցաւ եւս՝ այլ քաջութիւնք արութեանն Նինոսի:	3:2 First because the confusion of languages caused a lack of common concern, or because the base deeds of heroes were not written down by the Chaldaean historians. Furthermore, even if there were accounts, (only) the valiant deeds of Ninos were recorded:
3:3 ըստ օրինակի Բէլայ, առաւել ամբարձաւ անձնասէր ամբարտաւանութեամբ՝ զինքն գոլ ասել սկիզբն քաջաց եւ թագաւոր առաջին, զի եւ զմատեանս առաջնոցն մեծասաստ ստիպով ի մի վայր գումարեալ՝ հրամայեաց այրել. զի եւ հետք եւս յիշատակի այլոց անուանեաց մի երեւեսցի, բայց ինքեան միայնոյ:	3:3 After the model of Bel he became even more arrogant, haughty, and egoistic; he said he was the original hero and first king. For, gathering the books of the ancients together with strict diligence, he ordered them to be burned so that no trace or record of others’ names might remain save of him alone:
3:4 Քանզի եւ սա ասի թագաւորեալ ամենայն Ասիաստանի եւ Լիբէաստանի, բայց միայն ի Հնդկաց. որ եւ զՆինուէ քաղաք առաջին արքունեաց շինեալ յԱսուրայ, զոր աւերեացն Նեբրովթ՝ սա վերստին շինեաց ի պատիւ անուան իւրոյ:	3:4 He is said to have reigned over all Asia and Libya except only for India. He also restored to the honour of his own name the city of Nineveh, the first palace built by Asur which Nebrot’ had destroyed:
3:5 Եւ զԶրադաշտ մոգ արքայ Բակտրիացւոց եւ Մեդաց ընկճեալ հալածեաց մինչեւ ի սահմանս Խեփտաղաց, հզօրապէս տիրեալ բովանդակ Խուժաստանի եւ կողմանց արեւելից եւ Պարսից, անդր եւս քան զԲահխ եւ զԴեպուհան, ի Գովմայիդ եւ ի Գուզբան, ի Շերիբամամական եւ ի Խոճիհրաստան, եւ միանգամայն ասել մինչեւ ի ծովն Հնդկաց՝ յոյժ արութեամբ եւ քաջութեամբ վանեաց [ԾԲ] ամս:	3:5 And having subdued Zradasht the magus, king of Bactria and Media, he pursued him as far as the borders of the Hephthalites, then reigned powerfully over all Khuzhastan and the eastern regions and Persia, even beyond Balkh and Depuhan, over Govmayid and Guzban, Sher-i-bamamakan and Khochihrastan, and altogether as far as the Indian Sea he ruled with great valour and bravery for fifty-two years:
3:6 եւ ի վախճանելն իւրում, քանզի էին որդիք նորա յոյժ մանկագոյնք՝ ետ զիշխանութիւնն կնոջն իւրում Շամիրամայ, որ եւ նա քաջագոյն եւս տիրեաց ամենայնի, որոց եւ Նինոս, եւ զԲաբելոն պարսպօք ամրացոյց եւ զհակառակութիւն Զրադաշտին հնազանդեալ ընդ իւրով ձեռամբն նուաճեաց ի ծառայութիւն:	3:6 On his death, since his sons were very young, he gave his empire to his wife Semiramis, who ruled even more valiantly than Ninos. She also fortified Babylon with walls and put down the rebellion of Zradasht, whom she brought into submission to herself:
3:7 Եւ քանզի վավաշոտ մոլորութեամբ վարելով ոչինչ փոյթ զորդւոց իւրոց առնէր՝ ամենածախ գանձիւք առատաձեռն պատուով հոմանեաց եւեթ ունելով ուշ՝ կացոյց զԶրադաշտն ի վերակացութիւն Բաբելոնի եւ Խուժաստանի եւ ամենայն արեւելեաց Պարսից. եւ ինքն գնացեալ յԱսորեստանէ յերկիր Հայոց, ի տռփանս համբաւուց ուրումն Հայկազնոյ:	3:7 And since in her lascivious wicked life she paid no attention to her sons, thinking only of her lovers (and showering them) with expensive treasures and liberal honours, she appointed Zradasht as governor of Babylon and Khuzhastan and all eastern Persia. She herself went from Assyria to Armenia in lustful desire at the report of a certain Haykazn:
3:8 Եւ թէ ո՛րպիսի օրինակաւ գալուստ նորա եւ պատերազմ վասն սորին իրաց, եւ արիական ձեռակերտացն շինուածք, որ եւ յոյժ արժանաւորք զարմանալեաց, եւ դարձեալ ապստամբութիւն Զրադաշտին եւ մահն Շամիրամայ եւ բան յուռթիցն որ զնմանէ՝ այս ամենայն գտանի յայլոց ասացեալ. որ տիրեաց [ԽԲ] ամս:	3:8 In what fashion she arrived, the war caused by her actions, the noble constructions of her workmen which are indeed worthy of wonder, and also the revolt of Zradasht, the death of Semiramis and the saying about her talisman—all this has been expounded by others. She reigned for forty-two years:
3:9 Եւ առեալ զիշխանութիւն Զամեայ որդի նորա, որ յանուն հօրն իւրոյ կոչեցաւ Նինուաս. որ տիրեաց Ասորեստանի, այլ եւ ի ժամանակս ինչ Հայոց, ոչ ինչ փոյթ զբազմացուցանելով՝ հեշտասէր եւ անպատերազմասէր մտօք վարելով կեայր ի խաղաղութեան:	3:9 Then her son Zameay held sway, who was called Ninuas after his father. He reigned over Assyria, and for a while also over Armenia. He had no interest in expanding (his empire) but lived in peace, being of pleasure-loving and unwarlike character:
3:10 Իսկ զկողմանս արեւելից Պարս այնքան ունելով Զրադաշտին՝ յայնմ հետէ ոչ երբէք հարկէր Ասորեստանեայց. նա եւ պախարակելով զԲէլայսն եւ զայլոց դիւցազանց, իբրեւ զկարի իմն հնագունից եւ զանյայտից զինքեանս ասաց նոր առասպելութիւն. միանգամայն եւ միահաղոյն որոշել զՊարս եւ Մարս ի Բաբելացւոց, զի ուսմամբ եւ անուամբ մի եւս ասիցի ունել հաղորդութիւն ընդ Ասորեստանեայս: Եւ այսպէս զառածանէր, զՍէմ որդի Նոյի ասել նոր Զրուան, որ եւ սկիզբն աստուածոց:	3:10 As Zradasht held so many regions of eastern Persia, from then on he no more imposed tribute on Assyria. Similarly, condemning the (stories) about Bel and the other heroes as being very ancient and obscure, he composed a new fable about himself in order once and for all to separate the Persians and Medes from the Babylonians and that in doctrine and repute he might no more be said to have any connection with the Assyrians. He was perverse enough to say that Sem, Noah’s son, was a new Zruan, the first of the gods:
3:11 Սա ցանկացաւ լինել, ասէ, հայր Որմզդի եւ ասէ՝ իցէ՞ եթէ լինէր իմ որդի Որմիզդ անուն, որ արասցէ զերկինս եւ զերկիր. եւ յղացաւ Զրուանն երկուորիս. իսկ խարդախն ի նոցանէ ստիպեալ նախաժաման եկն յառաջ: Եւ հարցեալ Զրուանն, ո՞վ ես դու՝ ասէ. ես եմ որդին քո Որմզդ. եւ նա ասէ. որդին իմ Որմզդ լուսաւոր է եւ անուշահոտ, դու խաւարային ես եւ չարասէր: Իբրեւ կարի թախանձեաց՝ ետ նմա իշխանութիւն հազար ամ: Յետ հազար ամի ապա ծնաւ Որմզդ, եւ ասաց ցեղբայրն. հազար ամ անսացեալ իմ քեզ, արդ դու ինձ անսա:	3:11 The latter, he said, desired to become father of Ormizd and note: “May I have a son Ormizd by name, who will create heaven and earth.” So Zruan conceived twins. Now the knavish one of them made haste to present himself first. Zruan asked him: “Who are you?” And he replied: “I am your son Ormizd.” He note: “My son Ormizd is luminous and sweet-smelling, but you are dark and evil-loving.” But since he greatly importuned him, he gave him power for a thousand years. After a thousand years Ormizd was born, and he said to his brother: “For a thousand years I have been obedient to you; now do you obey me:
3:12 Եւ գիտացեալ Արհմին զյետարկելն իւր՝ խեռեալ ստամբակեաց Որմզդի, հակառակ աստուած լինելով: Որմզդ արար զլոյս, Արհմն արար զխաւար. նա արար զկեանս, սա արար զմահ. նա արար զհուր, սա արար զջուր. նա արար զբարի, սա արար զչար, եւ զի մի՛ մի ըստ միոջէ ասացից, այլ համանգամայն ամենայն բարիքս Որմզդի է եւ լաւք, եւ չարք եւ դեւք՝ Հարամանւոյն:	3:12 Realising his defeat Arhmn rebelled and revolted against Ormizd, becoming an opposing deity. Ormizd created light, Arhmn made darkness; the former created life, the latter made death; the former created fire, the latter made water; the former created good, the latter made evil. And not to repeat every detail, in sum everything that is good is Ormizd’s and noble, while evil things and demons are Haraman’s:
3:13 Արդ ո՞վ ոք արժանի յոյժ ծաղու զբանք ուսմանս այսորիկ համարեսցի. ո՞վ ասասցէ յիմար արքային Զրադաշտի՝ ասա՛ ձրավաստակ աստուծոյդ քո Որմզդի՝ չ աշխատել տարապարտ, գուցէ ներհակդ առ ընթեր կալով՝ ի միում ժամու բարկացեալ, եւ զքեզ եւս վարատիցէ:	3:13 Now as for whoever might think Zradasht’s teachings most ridiculous and say that he was a foolish king, tell him that your unpaid god Ormizd does not labour in vain; perhaps your opponent (deity), being close by, at some time may get angry and destroy you:
3:14 Դարձեալ ասէ նոյն յիմար Զրադաշտ, եթէ դէպ եղեւ լինել պատերազմ Որմզդի ընդ Հարամանւոյն. եւ ի սաստիկ սովոյն ելեալ Որմզդի յածէր ընդ վայրս ի խնդիր կերակրոց. եւ տեսեալ զուարակ մի՝ գողացաւ եւ տարեալ մեկուսի յազեաց զնա եւ կարկառեալ քարամբք՝ մնայր երեկոյինն, զի տարցի անյայտաբար զգողաւսն առ իւր եւ լցցէ զսովառնութիւն իւր:	3:14 Furthermore, the same foolish Zradasht says that there happened to be a war between Ormizd and Haraman. Being greatly famished, Ormizd wandered over the land seeking food. Seeing a bull, he stole it and led it aside. He sacrificed it, piling up stones over it, and waited for evening in order to remove secretly his plunder and satisfy his hunger:
3:15 Եւ եկեալ երեկոյին խնդալից՝ ակն ունէր առլնուլ կերակրովն, եգիտ ապականեալ եւ գիշակեր. զի մողեսք եւ կովիդայք, քարաթաթօշք եւ բնդռունք ի վերայ եկեալ կերան զորս նորա: Արդ յայսմ հետէ ըստ նեպուկի գեաղջն կապճահամար ժժակք յամենայն ի դուռն արքունի ի սատակումն եկեսցեն. զի սոքա վնասակարք առ աստուծոյն եղեն:	3:15 When evening came, he was joyfully intending to gorge himself with food but found it bad and spoiled; for lizards and spotted lizards and newts and beetles had come up and eaten his prey. So thenceforth woodlouse and every kind of insect captured in villagers’ pots will come to the royal court to slaughter, because they became harmful for the deity:
3:16 Բազում եւ այլ ինչ զառանցականս բարբանջանաց օրինադրեաց: Եւ զայսոսիկ ոչ վայրապար ինչ եհաս մեզ գրել, այլ զի բազում նեղութիւն եւ սուր, ի ձեռն այսր սատանայական ուսման՝ սպառեալ կործանեաց զերկիրս Հայոց, որպէս եւ ցուցանէ քեզ պատմութիւնք սրբոց Վարդանանց, զորս գրեաց երանելի քահանայն Եղիշէ: Զոր եւ այժմ իսկ դեռ ունին զսոյն ասել որդիք հրապաշտիցն:	3:16 Much other raving nonsense he also legislated. And it was not for frivolous reasons that we resolved to write these things but because through this devilish doctrine much oppression and death have ravaged and destroyed Armenia—as the history of the saints Vardan and his Companions indicates to you, which the blessed priest Ełishē wrote. Even now the sons of the fire worshippers still say the same things:
3:17 Իսկ Մանիթոպ արքայ Խեփտաղաց եւս յաւելուածով զայսոսիկ հաստատէ. ոչ ասել զհուր արարած Որմզդի, այլ բնութիւն Որմզդի, եւ Հեփեստոս եւ Պռոմիթոս, որ է արեգակն եւ լուսին՝ գողացան զհուրն յՈրմզդայ եւ մասն ինչ ետուն ի մարդիկ. եւ երկիր պանդոկի սպանդարամետ աստուծոյ է, ոչ ստեղծեալ յումեքէ, այլ որպէս երեւիդ՝ նոյնպէս էր, եւ կայ մնայ, եւ զմարդ ինքնածին:	3:17 Manit’op, king of the Hephthalites, in a further elaboration affirms this: they do not say that fire is a creature of Ormizd, but the nature of Ormizd. And Hephaistos and Prometheus, who are the sun and moon, stole the fire from Ormizd and gave a part (of it) to mankind. And earth is host to the god Spandaramet; it was not created by anyone, but as it now appears, so it (always) was and remains; and man is self-begotten:
3:18 Զայս եւ ես իսկ տեղեկացեալ գիտացի ի բազմաց, յայնցանէ որ Շախրիքն կոչին. որոց դէպ եղեւ ինձ հանդիպել եկելոց ոմանց ի յԱպղաստան աշխարհէ, որք անուանէին զինքեանն համակդէնս, այսինքն ամենագէտ ի հաւատ կրակի, եւ զսոյն իսկ ասէին զայսոսիկ այլովք զազիր չարեօք:	3:18 Of this I have also been informed by many of those who are called Shakhrik’. I had occasion to meet some of them coming from the land of Aplastan, who called themselves hamakdēn—that is, “fully knowledgeable in the faith of fire.” These same things they affirmed with other abominable wickednesses:
3:19 Եւ զնախնին մեր Ադամ ոչ ասել առաջին մարդ, այլ այլոյ ումեմն որդի Շուռելայ, արըռտաբոյծ ուղտուց, զզուեալ յանծանօթ աշխարհի եւ անհաւատարիմ յայնմ գտեալ՝ հալածեալ եղեւ կնաւ իւրով ի միջոց երկրի, եւ այսրէն եկեալ ցեղապետ մեր եղեւ:	3:19 Our ancestor Adam they said was not the first man, but the son of someone else, Shurṙel, a camelherder. Persecuted in an unknown land and being found there untrustworthy, he was expelled; with his wife he came to the middle of the world, and leaving there became our patriarch:
3:20 Եւ իմ զհետ երթեալ բանից նորա հարցանէի՝ ո՞ւր ուրեք ասէք լինել զերկիրն զայն անծանօթ. եւ նոքա ասեն. «լեառն մի է յոյժ անհնարին բարձր, որոյ անդր քան զնա չ ի՛ք բնակութիւն մարդկան». - զոր եւ ես գիտեմ յաշխարհագրութեանց անտի Պտղոմեայ՝ զԵմաւոն լեառն յարեւելս, որ արդարեւ բարձր է քան զամենայն. երկիր, անկոխելի ոտից մարդոց, հազիւ ուրեք ակնակառոյց աչօք նկատել զկատար լերինն, իբր թէ մերձ առ երկնիւքն իցէ:	3:20 Following up his sayings I enquired: “Where do you say that unknown land was?” And they note: “There is an exceedingly high mountain beyond which no humans dwell.” I know from the geographies of Ptolemy that the mountain of Emawon in the East, which is truly the highest (spot) of the whole earth, has not been trodden by the feet of men. Even with attentive eyes only with difficulty can anyone descry the summit of the mountain, as it is close to the heavens:
3:21 Եւ ասէին այնոքիկ զորոց եւ բանս է, եթէ «ի մասն ինչ լերինն յայնմիկ հասեալք բազումք ի մերոց՝ տեսանեն զկողմանս արեւելից, դաշտ յոյժ մեծանիստ, լայնատարած, հարթայատակ, անվայրափակ առ ի սահման, անբաւական ի տեսութիւն աչաց, սաստիկ լուսով զարդարեալ ի գիշերի, բազմակերպ երեւմամբ, եւ ի տունջեան ամպ թանձրախոծ իբրեւ զթաղ լմեալ բալաձեւ սպիտակափայլ յոյժ. զայնմանէ ասէին՝ երկիր օտար անծանօթ:	3:21 The people under discussion told me: “Many of us reached a part of that mountain and saw that the regions of the East were a very extensive plain, stretching for a great distance, level, not enclosed by any boundary, impossible for the eyes to take in, adorned with a strong light at night (giving) a diverse appearance; and in the daytime (it is covered with) a very dense cloud like soft felt, in the form of a very bright white mist. Of this they said that it was the foreign unknown land:
3:22 Եւ ես զայլովք հայեցեալ բանիւք քամահեալ՝ ուժգնակի կարծիք ի միտս իմ ընթացան առ ի հաւատ ասացելոցս վերջնոյ, թերեւս եւ այն իցէ երկիր բնակութեան առաջին մարդոյն. քանզի արդարեւ զգալի եւ շօշափելի էր դրախտն, եւ ոչ իմանալի կամ ի մէջ երկուց աշխարհաց, որպէս որք զՅովրեգենին համբաւեն. այլ եւ ոչ տարաբարձական, որպէս եւ արդ եւս ոմանք կարծեն, ոչ գիտելով զասացեալսն ի Տեառնէ աւազակին՝ այսօր ընդ իս իցես ի դրախտին:	3:22 After comparing (this) with other accounts I rejected (them) and was strongly inclined to believe this last account—that perhaps this was the land inhabited by the first man. For in truth paradise was physical and tangible, and not spiritual or between two worlds, as they report about Origen’s view. Nor is it distant, as some suppose who do not know the Lord’s saying to the robber: “Today you will be with me in paradise:
3:23 Զոր եւ Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ ի դէպ ելանէ առ Ողըմպիաթայ վիպագրութիւնք. թերեւս ի մասն ինչ արտաքոյ սահմանաց դրախտին հասանել. եւ անծանօթ զարմանալի ծառոյն դէպք՝ ի միում աւուր ունել աճմունս փոյթ ընդ փոյթ. եւ դարձեալ սուզականութիւնս յանկարծօրէնս լինել, որոց եւ շիթք ցօղոյն ունէր զանհամեմատ անուշահոտութիւն:	3:23 Appropriate here are also the reports of Alexander of Macedon to Olympias; perhaps he reached a place outside the borders of paradise. And the circumstances of the wonderful unknown tree, which in one day grows with incredible rapidity and then suddenly shrinks; the drops of dew (on it) had an incomparable sweetness:
3:24 Եւ ոչ արմատոցն միայն օտար եւ անիմանալի սարասիցն տիպք, այլ եւ աներեւոյթ պահպանողական եւ անհպելի զգուշաւորութիւնն. որք եւ ի մերձենալն անգամ տանջեալ լինէին յաներեւոյթ զօրութենէն, զոր ես ոչ հաւանիմ ասել ի դիւաց. «եւ զտանջողացն, ասէ, զճողփիւնն լսէաք, եւ զհարուածսն եկեալս ի վերայ թիկանցն տեսանէաք, բայց զտանջողսն ոչ տեսանէաք:	3:24 And there are not only strange and incomprehensible forms and types of plants but also invisible guards of incomparable vigilance who torment those who approach with invisible power—which I do not believe is (even) said of the demons. “And we heard the lashing of the tormentors,” he says, “and saw the blows falling on the backs (of the punished), but we did not see the tormentors:
3:25 Այլ ձայն իմն գայր՝ մի՛ ժողովել եւ մի՛ հատանել, թէ ո՛չ՝ եղիցի անձն այն մեռեալ, եւ ժանտ ախտիւ սատակեսցի գումարտակդ: Եւ ահաբեկ երկիւղիւ ի բաց կացաք յայնմանէ:	3:25 But there was a voice (warning) not to gather and not to cut, otherwise that person would die and the group would be destroyed with a baneful disease. In frightened terror we left there:
3:26 Նա եւ զայլ հիացականսն որ ըստ այսոցիկ ուսցիս ի նորից գրոց. եւ յետ սակաւու միոյ ասէր, «բազում անգամ աղաչեցին զիս բարեկամքն դառնալ, եւ ես ոչ կամեցայ, քանզի կամէի տեսանել զկատարած երկրի. եւ անդուստ խաղացեալք ընդ անապատ ճանապարհ գնացաք ի ծովակողմն կոյս, եւ ոչ եւս այնուհետեւ ինչ ոչ տեսանէաք, ոչ հաւ եւ ոչ գազան, բայց զերկին եւ զերկիր:	3:26 Similarly, you can learn other marvels like these from the same book. After a little he says: “Frequently my friends begged me to return, but I did not wish to do so because I wanted to see the end of the earth. From there we set out across the desert by the side of the sea. From then on we saw no more fowl or beast, save heaven and earth:
3:27 Եւ զարեգակն եւս ոչ տեսանէաք, այլ ընդ աղօտ օդ յաւուրս [Ժ], եւ եկեալ ի տեղի մի ծովային եւ զվրանսն եւ զբանակն զամենայն ի ներքս եդեալ մտանէաք ի նաւսն, եւ նաւէաք ի կղզի մի ծովուն, որ ոչ էր հեռի յերկրէ, յորմէ լսէաք խօսս մարդկան հելենական, եւ որք խօսէինն ոչ տեսանէաք: Եւ զինուորք ի մահու վտանգ տուեալ զանձինս՝ ի ղոյղս անցանել ի նաւէն ի կղզին. եւ խեցգետի մի ել, կորզեալ ձգեաց ի ջուրն զինուորս:	3:27 We no longer saw the sun, but (marched) through gloomy weather for ten days. Then we arrived at a spot by the sea. Placing the tents and all the camp (equipment) on board, we embarked and sailed to an island in the sea, not far from land, whence we heard the voices of men (speaking) Greek; but we did not see the speakers. Some soldiers, risking death, swam out from the ship to the island, but a crab came out and dragged fifty-four soldiers into the water:
3:28 Եւ անցեալ գնացաք ի տեղեացն երկուցեալք, եւ եկաք յերկուս աւուրս ի տեղիսն, ուր արեգակն ոչ ծագէ. եւ կամեցեալ իմ պատմել եւ ձեռնարկել տեսանել ի ձեռն ծառայից, ուր էր երջանկացն վայր՝ Կաղղիսթենէս իմ բարեկամ խրատ ետ ինձ մտանել հանդերձ բարեկամօք [Խ], եւ մանկամբք [Ճ], եւ զինուորօք [ՌՄ] միայնովք:	3:28 We moved on from there in fright and in two days arrived at the place where the sun does not rise. As I wished to instruct servants to try and see where the place of the blessed was, Callisthenes my friend advised me to penetrate (there) with forty friends, one hundred young men and twelve hundred soldiers only:
3:29 Եւ արտաքոյ յետ ճանապարհին իմացաք էշ մատակ, որ ունի յաւանակ. զորոյ կապեցաք անդէն զյաւանակն ի բանակին. եւ ի մտանելն մերում լարօք հնգետասան՝ հաւք երկու պատահեցին մեզ, որ ունէին մարդկեղէն երեսս, եւ մեծ էին քան զհաւսն որ առ մեզ լինին, եւ հելլենական խօսիւք ի բարձանց աղաղակեցին, «զի՞ զվայր կոխես զաստուծոյ զտուն տեսանել, Աղէքսանդրէ:	3:29 Outside, after the journey, we came across a female ass which had a foal. We immediately attached her foal to the army. When we had entered fifteen miles, two birds met us which had human faces and were larger than birds at home. They loudly cried out in Greek: ’Why do you tread on (this) spot to see the house of God, Alexander:
3:30 ընդ կրունկն դարձիր, «թշուառական, քանզի զերջանիկ կամարարացն կղզիս կոխել «ոչ կարես. զի՞ յերկինս ելանել բռնանաս»: Եւ իբրեւ լուայ զայս՝ դողդոջումն եւ սարսափումն զիս կալեալ յահէ յերկիւղէն եկելոյ. ի հարկէ լուայ աստուծայնոյ սքանչելի ձայնին որ ի հաւունն ասացեալ եղեւ». - եւ դիպողագոյնս է առ այս հրեշտակս զայնս ասել. քանզի բանականն յերիս այսոսիկ տեսանի, ի հրեշտակս, ի մարդիկ եւ ի դեւս. այլ ոչ ի հաւս կամ ի յայլ կենդանիս:	3:30 Turn back, miserable one, because you cannot set foot on the islands of the blessed zones. Why do you invade heaven? ’ “When I heard this, trembling and terror gripped me from fear and dread. I was forced to obey the wonderful divine voice which had spoken through the birds.” It is most appropriate in this regard to call them angels. For rational (beings) are seen under these three guises: angels, men, and demons, but not as birds or other creatures:
3:31 Իսկ սահմանք վայրիցն ահաւորք եւ զգալիք միանգամայն եւ արտաքոյ զգալեաց. ի խնամոտ եւ ի զգուշացուցիչ աներեւութականացն պահպանեալ ըստ օրինակի ցանկոյ ամրագունի, որ ունիցի արմատս ինչ ինքնաբոյսս եւ սակաւախնամս, որ արտաքոյ պարսպեալ բուրաստանին արքունի կացցէ: Այսպիսիք իմն ինձ թուեցեալ համարեցան այնոքիկ վայրք. այլոց որպէս կամք իցեն:	3:31 Now the borders of the area were awesome and tangible, altogether outside the (realm of the) senses. They were guarded by diligent and alert, yet invisible, guards like a very secure fence that would have naturally growing roots needing little care, that might stand outside a fortified royal garden. Such seemed to me these places—to others as they please:
3:32 Եւ մեք զայլս ի բանիցն առասպելականաց եւ որ անպատճառ սոյն է ասացեալ ըստ նոցայցն արժանաբանութեանց առ ի յեղծումն առցուք. զոր աւանդեցին խաւարայած արեւելականքն, Զրադաշտ եւ Մանիթոպ իւրեանց հաւանելոցն:	3:32 We shall take up other (tales) from these fables and similar motiveless stories according to their merits in order to refute them, which the benighted Easterners hand down to their believers in Zradasht and Manit’op:
3:33 որք ասեն զՀեփեստեայ գողանալ զհուրն յաստուծոյն, մասն ինչ մարդկան շնորհել եւ զյոլովն ինքեան ունել, եւ զՀեփեստես ասեն կաղ յերկոցունց ոտիցն, եւ կայծակնավարս ունի ի ձեռնն աքցանս եւ կռանս, եւ նստեալ դարբնէ մարդկան: Արդ եթէ զկէսն Որմզդի գողացաւ կաղն, եւ նա ոչ գիտաց, զիա՞րդ իցէ աստուած կիսակտուրն եւ ի կաղէն գողացեալն:	3:33 They say that Hephaistos stole fire from god, granted part of it to mankind, and kept most of it for himself. And they say Hephaistos was lame in both feet, and has glowing embers in his hand (and) tongs and hammers, and sits forging men. Now if this lame one stole Ormizd’s half without his knowing, how could the divided half stolen by the lame one be god:
3:34 Դարձեալ զի երկիրպագէ հրոյ, եւ ոչ արեգական որ է Հեփեստոս, մասն աստուծոյ ասելով, զիա՞րդ իցէ, զի գողն եւ ապիկարն իբրեւ զաստուած երկրպագիցի: Այլ եւ զհուրն զիա՞րդ մասն աստուծոյ ոչ ամաչեն ասել, որ ի բախմանէ քարի եւ երկաթոյ կայծակունք արտաթափին, այլ եւ ի փայտից ընդ միմեանս յիրար շփելոյ, որպէս եւ անուոյ բնաւորեցաւ լինել, որ ի սաստիկ շրջագայութենէ սայլիցն բազում անգամ եւ առեղք փայտիցն վառմամբ հրոյ հրդեհին:	3:34 Furthermore, since he worships fire and not the sun, which is Hephaistos, saying it is part of a god, how is it that the thief and weak one is worshipped like a god? But how are they not ashamed to say that fire is part of a god? For sparks of it are produced by striking stone and iron, or also by rubbing sticks against each other—as happens with a wheel, when from the rapid motion of the carts the wooden poles catch fire:
3:35 Նա եւ ջուր մաքուր յապակի զուտ եւ վճիտ արկեալ, ի տապ արեգականն դնելով, եւ զնիւթ հրոյն առ ընթեր՝ ի շողոյ անտի արեւակէզ եղեալ տոչորի նիւթն: Եւ արդ զի այսոքիկ այսպէս իցեն՝ ո՛րպիսի ինչ առ մոխրապաշտսն առ այնս իմանալի է, որոց դատաստանն ի բնէ ոչ դատարկանայ ըստ գրեցելումն, եւ կորուստն նոցա ոչ նիրհեսցէ:	3:35 Likewise, if water is thrown into a clean clear glass and placed in the heat of the sun, with the substance of fire beside it, from the burning ray of the sun (the latter) will ignite. Now since these things are so, such must also be understood with regard to the worshippers of ashes, “whose judgment will never be rendered void,” according to Scripture, “and whose destruction will never abate:
3:36 Եւ թերեւս զանգիտութեան ոք ունիցի ասել զպատճառ. այլ աստուածայինն Պօղոս ճշմարտագոյնս զայսոսիկ յայտնէ ասելով՝ «ծանեան զԱստուած, եւ ոչ իբր զԱստուած փառաւորեցին կամ գոհացան. այլ նանրացան ի խորհուրդս իւրեանց, եւ խաւարեցան անմտութեամբ սիրտք նոցա. զանձինս առ իմաստունս ունէին յիմարեցան. եւ փոխեցին զփառս անեղծին Աստուծոյ ի նմանութիւն գոյիցս եղծանելեացս:	3:36 Perhaps someone might propose the reason for this ignorance. But the divine Paul truthfully explains these things, saying: “They knew God, but did not glorify or praise him as God. But they became infatuated with their own thoughts, and their hearts were darkened in (their) folly. They foolishly held themselves to be wise and transformed the glory of the uncreated God into the likeness of corruptible creatures:
3:37 Եւ զյաճախութիւն ամբաստանութեանն ունի բողոք, թէ նախ զբնութեան օրէնս անարգեալ, եւ յերեսացն Աստուծոյ անկեալք եղեն: Ուստի պարտ իսկ էր նախ զանձանց եւեթ գիտել, եւ ապա յերեւելեացս աստի զճարտարապետն սոցա իմանալ. «զի աներեւոյթքն աստուածայինք յարարածոց աստի, ասէ, իմացեալ տեսանին, այսինքն մշտնջենաւորութիւն եւ զօրութիւն եւ աստուածութիւն նորա, զի ոչ գտանիցին ամենեւին տալ պատասխանի:	3:37 The protest is against the frequency of (their) rebellion, that first they dishonoured the laws of nature and (then) turned away from the face of God. Hence it was necessary first that they should at least know themselves, and then from things visible comprehend their architect. “For invisible, divine (things),” he says, “are known and seen from created things—that is, his eternity and power and divinity—so that they may not be able to answer at all:
3:38 Եւ թէ ո՞րպէս գիտելի զայս. եւ արտաքնոցն ուշիմագոյնքն ասեն, եթէ ամենայն մարմին շարժուն՝ յայլմէ բնաւորեցաւ շարժիլ. քանզի ոչ եթէ մարմին ինքնաշարժ է, այլ հոգին է ինքնաշարժ. արդ տեսանեմք զերկնային մարմինն, զի կարգաւորաբար անդադար շարժութիւն ունի, այսինքն արեգակն եւ լուսինն եւ աստեղք եւ այլք նոյնպիսիք. եւ յայտ է թէ յայլմէ շարժի. եւ եթէ յայլմէ՝ ապա ուրեմն է՛ ոմն, որ շարժէ զերկնային մարմինն:	3:38 How is this known? The most sagacious of those outside (the church) say that every moving body is naturally moved by something else. For a body is not self-moving but (only) the spirit is self-moving. Now we see that the heavenly body has a regular, unceasing movement—that is, the sun and moon and stars and other such (bodies). And it is clear that they are moved by another; and if by another, then it is someone who moves the heavenly body:
3:39 Եւ վասն զի մի եւ նոյն շարժումն է երկնի՝ յայտ է եթէ ի միոջէ ումեմնէ է եւ ոչ ի բազմաց. զի թէ ի բազմաց էր՝ այլայլակ եւ շփոթեալ լինէր ի բազմաց շարժումնն եւ ոչ կարգաւորաբար: Եւ վասն զի մշտաշարժ է երկինն՝ յայտ է եթէ որ շարժէն զնա՝ անբաւ զօրութիւն ունի. զի թէ բովանդակ զօրութիւն ունէր՝ ոչ հանդուրժէր անդադար շարժել զերկնային մարմինն:	3:39 And because the movement of heaven is one and the same, it is clear that it is moved by a single someone and not by many. For if it was moved by many, its movement would be varied and confused, not regular. And because the heaven is eternally moving, it is clear that he who moves it has limitless power. For if he had limited power he would not be able to move the heavenly body ceaselessly:
3:40 ուստի յայտ է թէ եւ անմարմին է, զի մարմինն՝ բովանդակեալ զօրութիւն ունի, եւ ոչ կարէ հանապազ շարժել զերկին կարգաւորաբար. եւ յայսմանէ յայտ է թէ անեղ է. զի եղեալն՝ ի նիւթոյ եւ ի տեսակէ է, որ ի նիւթոյ է՝ ոչ է անմարմին, եւ ոչ անբաւ զօրութիւն ունի: Իսկ նա անեղ է եւ անբաւ, եւ ոչ յումեքէ եղեալ. եւ որ անեղ՝ նոյն եւ անապական եւ որ անապական՝ նոյն եւ մշտնջենաւոր. իսկ մշտնջենաւորն՝ է անսկիզբն եւ անվախճան:	3:40 Whence it is clear that he is bodiless, because a body has limited power and is not able to move heaven continuously and regularly. From this it is clear that he is uncreated. For the created is from matter and form; what is made from matter is not bodiless and does not have limitless power. Now he is uncreated and unlimited and not brought into being by someone. And that which is uncreated, the same is incorruptible; and what is incorruptible, the same is also eternal. Now the eternal has no beginning and no end:
3:41 Ապա ուրեմն յայտ է ըստ ասացելոցս, եթէ որ շարժէ զերկնային մարմինն՝ մի է եւ անբաւ զօրութիւն ունի եւ անմարմին է եւ անեղ է եւ անապական, եւ ինքն ոչ յումեքէ, եւ այլք ամենեքեանք նովաւ. իսկ այսոքիկ ոչ այլ ումեք արարածոցս պատշաճին, բայց միայն միոյ Աստուծոյ, եւ նա է Արարիչ:	3:41 So, then it is clear according to this argument that he who moves the heavenly body is one, has unlimited power, is bodiless and uncreated and incorruptible, is himself not (created) by anyone, but all others (exist) through him. Now these (definitions) apply to no one of the created beings but only to one, God; and he is Creator:
3:42 Եւ այսոքիկ իմաստնագոյն գիւտք. իսկ մեք աստուածեղէն գրոց հետեւեալք՝ ոչ յօտարաց աստի հաստատեմք զճշմարտութիւն, օ՛ն անդր. այլ ըստ օրինակի ասացելումն ի Տեառնէ Մովսէսիւ՝ առ ի յանդիմանութիւն արտաքնոցն, զճարպ մեռելոտւոյ տանել ի գործ ինչ արտաքին, այլ ոչ թէ ի կերակուր:	3:42 These are wise conclusions. But we, following Divine Scripture, have not established the truth from foreign (sources). Away with that! But in accordance with the Lord’s saying through Moses in order to reprove those outside (the church): “to use the grease of a corpse for some exterior purpose, but not for food: