11:0 Թագաւորել Թէոդոսի ի վերայ Յունաց:

 11:0 The reign of Theodosius over the Greeks:

11:1 Վախճանեալ կայսր Վաղէս, եւ թագաւորէ Յունաց մեծն Թէոդոս. եւ առեալ սուրբն Ներսէս զՊապ որդի Արշակայ՝ հանդերձ յունական զօրուն թագաւորեցուցանեն զՊապ ի վերայ Հայոց ի տեղի բուն թագաւորութեանն Արշակունեաց:

 11:1 On the death of the emperor Valens, Theodosius the Great ruled over the Greeks. Then Saint Nersēs took Pap, son of Arshak, and with a Greek army installed Pap as king over Armenia in the site of his native Arsacid monarchy:

11:2 Եւ ոչ գնացեալ ըստ խրատու սրբոյն Ներսէսի Պապ թագաւորն Հայոց, այլ գնաց զխոտորնակ եւ զձախողակի ճանապարհ, աղտեղասէր բազմադիմակ պղծութեամբք, զոր ոչ է հաճոյ երկրորդել ի գիրս աստ. եւ յանդիմանեալ ի սրբոյն Ներսիսէ՝ արբուցանեն նմա դեղ մահու, զանխուլ կարծիս բերելով:

 11:2 As king of Armenia Pap did not follow the advice of Saint Nersēs but travelled a perverse and contrary path, devoting himself to impurity and all forms of vice which it is not pleasing to repeat in this book. On being rebuked by Saint Nersēs, he surreptitiously gave him a mortal poison to drink:

11:3 եւ զրկեալ լինին Հայք ի լուսաւոր վարդապետէն եւ ի քաջ հովուէն սրբոյն Ներսիսէ. եւ բարձեալ զմարմին սրբոյն բազմամբոխ զօրօքն Հայոց, առաջապահեստ ճանապարհորդութեանն արարեալ զՄերշապուհ Արծրունի զօրավար Հայոց եւ զՎահան Ամատունի եւ եղբայր Մեհուժանայ՝ տարեալ հանգուցանեն ի տեղւոջ հայրենեացն վկայարանի ի Թորդան:

 11:3 So Armenia was deprived of the spiritual teacher and valiant shepherd Saint Nersēs. They removed the saint’s body with a large retinue of Armenian soldiers, appointing Mershapuh Artsruni, general of Armenia, and Vahan Amatuni and Mehuzhan’s brother as escorts to precede the cortège, and laid it to rest in the place of his ancestral martyrium at T’ordan:

11:4 Բայց ինքն Պապ նշկահեալ զկայսր Թէոդոս, զոր ի բուն առեալ Տերինտեայ զօրավարին Յունաց՝ խաղացուցանէ կապանօք առ կայսր, եւ անդ սպանին հրամանաւ կայսեր, թագաւորեալ [Զ] ամս:

 11:4 But when Pap rebelled against the emperor Theodosius, the Greek general Terentius captured him and marched him in bonds to the emperor. There they killed him at the emperor’s command, after he had reigned for six years:

11:5 Եւ կացին եպիսկոպոսապետք Հայոց յետ մահու սրբոյն Ներսէսի ոմանք ի զաւակէ Աղբիանոսի եպիսկոպոսի Բզնունեաց, առն պատուականի, Շահակ եւ Զաւէն եւ Ասպուրակէս, որք ոչ արժանաւորք ինչ բարի յիշատակաց:

 11:5 Following the death of Saint Nersēs, as archbishops of Armenia (there were) some descendants of Albianos bishop of Bznunik’, an honourable man: Shahak, Zavēn, and Aspurakēs, who do not deserve a good memory:

11:6 Եւ թագաւորեաց կայսր Թէոդոս փոխանակ Պապայ զՎարազդատ ոմն յԱրշակունի տոհմէ, այր քաջ եւ պատերազմող, ահարկու մեծամեծաց եւ փոքունց. եւ սա նշկահեալ զկայսերբ՝ յղէ առ Շապուհ արքայից արքայ նուաճել ընդ նմա, եւ (եղբայր) Մեհուժան Արծրունի յղէ դեսպան առ Շապուհ զնոյն խորհուրդ հաստատել:

 11:6 In place of Pap the emperor Theodosius made king a certain Varazdat from the Arsacid line, a valiant and warlike man who struck fear into both great and small. He rebelled against the emperor and sent word to Shapuh, king of kings, that he would submit to him:

11:7 Որոյ երթեալ առ Շապուհ յիշեցուցանէ նմա զհարազատէն իւրմէ Մեհուժանայ՝ միամիտ եւ հպատակ լինիլ արքայի, եւ զպատերազմացն գործ եւ զբազում աւարառութիւնս եւ զգերփանս Հայոց աշխարհիս ի Մեհուժանայ, եւ զմահն նորա ի ձեռանէ քաջին Սմբատայ Մամիկոնէի, գրգռէ զարքայ կատարել զասացեալսն Վարազդատայ թագաւորի Հայոց:

 11:7 As ambassador he sent to Shapuh the brother of Mehuzhan Artsruni in order to confirm that intention. When he came to Shapuh, he reminded him about his own blood relative Mehuzhan: how he had been sincerely loyal to the king, the battles and raids and pillaging of Armenia performed by Mehuzhan, and his death at the hand of the valiant Smbat Mamikonean. Thus he incited the king to carry out the proposals of Varazdat, king of Armenia:

11:8 Եւ մինչդեռ զայս խորհէին՝ եհաս լուրն առ կայսր ի ձեռն Տիրենտեայ զօրավարին. եւ զի չեւ էր դարձեալ պատասխանի յարքայէն՝ հրաման եհաս ի կայսերէ առ Վարազդատ անյապաղ առ նա հասանել: Իսկ նորա տուեալ զնա ի կղզիս Ովկիանու՝ վախճանի անդ, թագաւորեալ [Դ] ամս:

 11:8 While they were plotting this, the news reached the emperor through the general Terentius. And before a reply had come back from the king (Shapuh), an order from the emperor was delivered to Varazdat that he should present himself without delay. He (the emperor) had him sent to the islands of the Ocean where he died, having reigned for four years:

11:9 Իսկ Մեհուժան ծանեաւ զինչ պատահելոց էր նմա ի կայսերէ եւ ի նախարարացն Հայոց, ոչ յաւել դառնալ ի Հայս. այլ անդ կեցեալ եւ անդէն վախճանեալ, ոչ արժանի ինչ գործ յիշատակաց ցուցեալ: Եւ էր կացեալ եպիսկոպոսապետ Հայոց Զաւէն, զոր յառաջագոյն ասացաք, յետ չորրորդ ամի Շահակայ:

 11:9 When Mehuzhan realised what would happen to him from the emperor and the Armenian nobles, he returned no more to Armenia, but lived and died there (in Persia), evincing no deed worthy of record. And Zavēn had been appointed archbishop of Armenia, as said above, after the fourth year of Shahak:

11:10 Մեծն Թէոդոս յետ Վարազդատայ թագաւորեցոյց ի վերայ Հայոց զԱրշակ եւ զՎաղարշակ զորդիսն Պապայ թագաւորի Հայոց. եւ յետ [Բ] ամաց վախճանի Վաղարշակ, թագաւորեալ ընդ եղբօրն բոլոր Հայոց: Որ եւ հուպ ժամանակաւ վախճանի եւ կայսր Թէոդոս, եւ առնուն զթագաւորութիւնն Ոնորէս եւ Արկադ որդիքն Թէոդոսի:

 11:10 After Varazdat, Theodosius the Great made king over Armenia Arshak and Vałarshak, sons of Pap the Armenian king. Two years later Vałarshak died, having reigned with his brother over all Armenia. Soon the emperor Theodosius also died and his sons Honorius and Arcadius succeeded to the throne:

11:11 Եւ բաժանեալ թագաւորութիւնն Հայոց յերկուս, ի Յոյնս եւ ի Պարսս. Արշակայ գնացեալ զկողմամբ Միջագետաց, լաւ համարեալ ընդ ձեռամբ քրիստոնեայ թագաւորի հնազանդել, քան Պարսկականն հնազանդել տէրութեանն. այլ եւ բազումք ի նախարարացն Հայոց ելեալ զհետ Արշակայ գնացին առ Արկադ, Սամուէլ Մամիկոնեան, որ սպան զհայր իւր Վահան եւ զմայր իւր Տաճատուհի վասն պարսկականին հնազանդութեան մոգութեան օրինացն, եւ Վասակ Արծրունի:

 11:11 Then the Armenian kingdom was divided into two, between Greece and Persia. Arshak went to the region of Mesopotamia, thinking it better to submit to a Christian king than to submit to the Persian empire. And many of the Armenian nobles followed Arshak to Arcadius, (including) Samuel Mamikonean, who had killed his father Vahan and his mother Tachatuhi because of their acceptance of the Persian Magian religion, and Vasak Artrsuni:

11:12 Եւ այլք յաւագ նախարարացն գնացին ամենայն պնդակազմ սպառազինութեամբ ի Պարսս՝ հնազանդել ընդ ձեռամբ հեթանոսական եւ բարբարիկոն ազգին Սասանականին. որոյ հնազանդութիւնն կորստեան պատճառք գտաւ աշխարհիս Հայոց: Եւ տային կարծիս պարսկականին՝ որպէս թէ հաւանեալ օրինաց նոցա:

 11:12 Others of the senior nobility with all their strongly armed (followers) went to Persia to submit to the heathen and barbarian Sasanian race. Their submission was a cause of ruin to the land of Armenia. And they made the Persian king suppose that they accepted their religion:

11:13 Իբրեւ գիտաց Շապուհ արքայ զոր գործեաց Արշակ՝ թագաւորեցոյց ի վերայ Հայոց զԽոսրով ոմն յազգէն Արշակունեաց: Եւ գրեաց թուղթ զկնի նախարարացն Շապուհ, լուծանելով զպատճառ հատուածի նոցա. ասէ, զի «կացուցի թագաւոր ձեզ յազգէ եւ ի դենէ ձերմէ, մի՛ ծանր թուիցի ձեզ դառնալ անդրէն եւ ունել զիւրաքանչիւր ժառանգութիւն:

 11:13 When King Shapuh learned what Arshak had done, he made a certain Khosrov from the Arsacid line king over Armenia. And Shapuh wrote a letter to the nobles, nullifying the reason for their emigration. For (he said): “I have appointed a king for you from your own line and religion. Let it not seem hard for you to return here and occupy each his own inheritance:

11:14 մի՛ յամառիք զհետ Արշակայ եւ բնաւ սպառ սպուռ մերժեալ լինիք ի հայրենեաց բնակութենէ, եւ կեայք պանտխտութեամբ կեանս, իւրաքանչիւր ի սուր իւր գտանել զբարձ եւ զգահ նախարարութեան. այլ դարձջիք այսրէն, եւ առանց աշխատութեան զերկիր իւրաքանչիւր կալարուք:

 11:14 Do not stubbornly follow Arshak and completely abandon your ancestral homeland, to live as exiles, each finding by his sword position and noble rank. But return here and hold your lands without trouble:

11:15 Որում ունկնդիր եղեալ՝ դարձան այր իւրաքանչիւր ի բնակութիւն իւր, եւ առեալ զգանձս Արշակայ բերին առ Խոսրով: Եւ եղեալ պատերազմ մեծ Արշակայ եւ Խոսրովու յեզր ծովուն Գեղամայ ի մօրին տեղւոջ՝ գնաց Արշակ փախստական յԵկեղէց գաւառ եւ անդ վախճանի իւրով մահու, թագաւորեալ [Է] ամս:

 11:15 They heeded him and returned each man to his own dwelling; and taking Arshak’s treasures they brought them to Khosrov. Following a great battle between Arshak and Khosrov on the shore of Lake Gełam at the Marsh, Arshak fled to the province of Ekełeats’ and there died, having reigned for seven years:

11:16 Իսկ Յունաց առեալ կացուցին ի բաժնին Արշակայ հիւպատս եւ զօրավարս եւ կոմսունս, ոչ զոք թագաւորեցուցեալ այնուհետեւ:

 11:16 Then in Arshak’s sector the Greeks installed consuls and generals and counts, thenceforth appointing no more kings:

11:17 Իսկ Վասակ Արծրունւոյ եկեալ առ Խոսրով եւ կալեալ զժառանգութիւն իւր եւ զգահ, յերկուս կողմանս բաժանեալ զնայեցուած խորհրդոցն, եւ կայր կեղծաւորութեամբ անհաստատագոյն եւ անօգուտ հնարիմացութեամբ, ընդ քրիստոնեայսն քրիստոնեայ եւ ընդ պարսկականսն զնոցայսն կեղծաւորէր:

 11:17 But Vasak Artsruni went to Khosrov and took possession of his inheritance and his rank. He divided his attention between the two sides, remaining deceitfully inconstant and craftily uncommitted: with the Christians he pretended to be a Christian, and with the Persians one of theirs:

11:18 Զայն ի փոքր ինչ աւուրց զապստամբութիւն ի մէջ առեալ Խոսրովայ ի Շապհոյ՝ ի Յոյնս ապաւինի, եւ խոստանայ զբոլոր Հայս նուաճել ընդ կայսերական իշխանութեամբ. քանզի յետ վախճանի Ասպուրակայ նստուցեալ էր յաթոռ հայրապետութեան Հայոց զսուրբն Սահակ որդի սրբոյն Ներսէսի. եւ զնախարարսն դարձեալսն յԱրշակայ՝ կացոյց յանձն իւր գահու, ընդ որ զչարացեալ Շապուհ, թէ ընդէ՞ր առանց իւր հրամանի զայն գործեաց՝ յղէ ի Հայս զԱրտաշիր որդի իւր, եւ ընկեցեալ զԽոսրով յաթոռոյն՝ կացուցանէ փոխանակ զՎաղարշ զեղբայր Խոսրովու:

 11:18 A few days later Khosrov rebelled against Shapuh. Putting his trust in the Greeks, he promised to submit the whole of Armenia to imperial rule. For after the death of Aspurakēs he had elevated Saint Sahak, son of Saint Nersēs, to the patriarchal see of Armenia, and had appointed the nobles who returned from Arshak to their proper ranks. Shapuh, angered at his having done this without his permission, sent his own son Artashir to Armenia. Removing Khosrov from the throne, he appointed in his stead Valarsh, Khosrov’s brother:

11:19 Իսկ Վասակ Արծրունի խոյս տուեալ գնաց առ Արտաշիր Պարսից, խորհելով վասն սպարապետին մեծին Սահակայ, որպէս ի նմանէ Խոսրով զանձնիշխանականն օրինադրեաց հրաման. միանգամայն խորհէր վրէժխնդիր լինել ազգին Մամիկոնէից վասն սպանման Մեհուժանայ հաւոյն իւրոյ:

 11:19 Then Vasak Artsruni fled to Artashir the Persian, thinking that it was (inspired) by the great sparapet Sahak that Khosrov had promulgated his independence, and at the same time planning to take revenge on the Mamikonean family for the murder of Mehuzhan his grandfather:

11:20 Ընդ որ յոյժ զչարեալ սքանչելին Աղան Արծրունի որդի Վասակայ ընդ հօրն անիմաստասէր բարուցն անխորհրդածութիւն եւ ընդ այնպիսւոյ աստուածամարտին Մեհուժանայ գթասիրաբար վարել ազգականութեամբ, զոր ատել արժան էր եւ չար ի չարի վերայ, թէ հնար էր՝ հասուցանել. եւ ելեալ Աղան գնաց առ սուրբն Սահակ, եւ զէնընկեց եղեալ առաջի նորա՝ մերկանայր զհանդերձն զինուորական, եւ ողբայր ի վերայ աշխարհիս Հայոց, ընդ նուազել զօրութեան թագաւորութեանս Հայոց եւ ընդ բռնազբոսութիւնն Պարսից:

 11:20 The most excellent Ałan Artsruni, Vasak’s son, was much offended at his father’s senseless and irrational character in behaving so sympathetically towards his kinsman the impious Mehuzhan, who should have been hated and inflicted with as many evils as possible. So Ałan went to Saint Sahak; throwing down his armour in front of him, he stripped himself of his military garb and mourned for Armenia—the decline of the power of the Armenian monarchy and the despotism of the Persians:

11:21 Առաւել ի սուգ մտեալ եւ յողբս անմխիթարս վասն ազգին իւրոյ Արծրունեաց, որ դիւրամոռաց զերախտիսն Քրիստոսի համարէին, միայն զկնի փառաց աշխարհիս ընթանային եւ մոգութեան մոխրապաշտութեանն հետեւէին:

 11:21 Even more did he lament and bewail unconsolably over his own Artsruni family which, quickly forgetting the benefits of Christ, only ran after worldly glory and pursued the ash-cult of magism:

11:22 Եւ յերկարեալ Աղան զողբսն, ջերմեռանդն յորդահոս արտասուաց բղխմունս առաջի սրբոյն Սահակայ եւ մեծ սպարապետին Սահակայ եւ այլոց նախարարացն. մինչեւ նոքա խոնարհեալ առ նորայն խորհրդական առ յապա պատահմունսն, որ հանդերձեցաւ աշխարհիս Հայոց, իբր մարգարէական իմն գոգցես տեսաւորութիւն, եւ միաբան յարտասուս եղեալ լային, եւ դառնապէս ողբս յողբս հարեալ անմխիթար սգոյ՝ անկեալ Աղան յերեսս առաջի սրբոյն Սահակայ եւ առաջի սպարապետին Սահակայ՝ ընդունել զսքեմ կրօնաւորութեան մոնազնութեան անապատասէր միայնական ստանալ իւր վարս: Զոր առ վայր մի ոչ առեալ յանձն սրբոյն Սահակայ՝ ասէ «լուռ լե՛ր առ այժմ:

 11:22 Ałan continued his lament, shedding torrents of hot tears before Saint Sahak, the great sparapet Sahak, and the other nobles until they too inclined to his thoughts about the future prepared for Armenia, like some prophetic vision. While they were all weeping and bitterly lamenting with inconsolable grief, Ałan fell on his face before Saint Sahak and the sparapet Sahak (asking) to receive the habit of the monastic state so he could adopt the life of a hermit. For a while Saint Sahak did not agree, saying: “Be silent for now:

11:23 եւ յայլում ժամու հոգացայց վասն որոյ խորհիս. մի գուցէ մատուցեալ առ Արտաշիր ոմանց սուտակասպաս չարախորհաց կեղծաւորութիւն իմն զմէնջ առնուցուն, եւ հայր քո Վասակ խորհիցի ինչ առ արքայի, եւ աղմուկ եւ շփոթ ինչ յուզիցէ հայր քո, որպէս թէ զապստամբութեան ինչ խորհել կարծիս զմէնջ առնուցուն: Բայց Աստուած ըստ յօժարութեան քո սիրոյդ կատարեսցէ զկամս քո որպէս եւ հաճոյ թուիցի առաջի Տեառն:

 11:23 At another time I shall take care of what you desire. (We must beware) lest some deceitful and malicious flatterers approach Artashir with some falsehood about us, and your father Vasak make some suggestion to the king and stir up confusion and trouble, so that they suppose we are plotting rebellion. But God will accomplish what you desire and long for, as may be pleasing before the Lord:

11:24 Եւ ընկալեալ զխրատ նորա երանելոյն Աղանայ անսայր դիպող աւուր: Արկադեայ կայսեր թագաւորեալ ամս [ԻԳ] մեռանի սաստկակոծ պատուհասիւ յաղագս մեղանացն առ Յոհան Ոսկեբերան:

 11:24 Accepting his advice, the blessed Ałan waited for a suitable day. After reigning for twenty-three years the emperor Arcadius died, severely punished for his offences against John Chrysostom:

11:25 Եւ թագաւորէ ընդ նորա որդի իւր Փոքր Թէոդոս. եւ բազում եւ ազգի ազգի հոգաբարձութեամբ տուեալ օգնականութիւնս Հայոց աշխարհիս, շինելով քաղաք Թէոդուպօլիս ի Կարին գաւառի, եւ զօրս կողմնակալս ի պահեստ՝ ընդդէմ կալ պարսկական յարձակմանցն:

 11:25 He was succeeded by his son, Theodosius the Less, who gave much help and many kinds of support to Armenia, building the city of Theodosiopolis in the province of Karin and providing a garrison of troops to guard (it) and resist Persian attacks:

11:26 Զի Վռամ եւ Յազկերտ զկէս աշխարհիս յինքեանս յանգուցեալ՝ զբոլոր ապա աշխարհիս զտիրելն յոխորտային:

 11:26 For Vṙam and Yazkert, having brought over half the country to themselves, had pretensions to rule over the whole of it:

11:27 Եւ եղեւ ի վախճանելն Խոսրովու Հայոց թագաւորի, որ եկաց ի տէրութեանն ամս [Դ]՝ ոչ առ յանձն Յազկերտ նստուցանել զոք ի տոհմէ Արշակունեաց թագաւորել Հայոց, զի այնուհետեւ քաջ կարասցէ գլել զինքեամբ զզօրս Հայոց նախարարօքն հանդերձ. այլ թագաւորեցոյց նոցա զորդի իւր Շապուհ, որ եկեալ ոչ կարգաւորաբար աշխարհախնամ հոգածութեամբ յարդարէր զկարգս աշխարհիս. միայն որսոց եւ խաղուց պարապ զինքն հաճոյանայր կացուցանել:

 11:27 Now on the death of Khosrov king of Armenia, who held power for four years, Yazkert decided not to make king of Armenia anyone from the Arsacid family. But in order that he might henceforth better be able to attract to himself the Armenian army with the nobles, he made king over them his own son Shapuh. When he arrived he did not care for the regular administration of the country but occupied himself exclusively with the pleasures of hunting and games:

11:28 Առ որ հայեցեալ նախարարքն Հայոց՝ կատականօք եւ արհամարհանօք ընդ նա նայէին, որպէս Ատոմ Մոկաց իշխան՝ յորսն Աստուածորդի զնա ձայնէր, զի այնու փքացեալ առ հուրն յաւակնեալ զինքն տացէ. դարձեալ կնամարդ զնա կոչելով ընդդէմ միմեանց անուանաձայնէ. եւ ինքն Ատոմ հատեալ գնայ ի կողմն Մարաց:

 11:28 On seeing this, the Armenian nobles regarded him with derision and scorn. For example, Atom, prince of Mokk’, while hunting called him a hero, so that puffed up by this he might be audacious enough to rush at the fire. Again in their exchange he called him effeminate. Then Atom went off in the direction of Media:

11:29 Եւս քաջասրտագոյն Շաւասպ Արծրունի, խաղս ձիընթացիկ արշաւանաց գնդակացն՝ զհետ մտրակեալ հանէ ի նմանէ զգնդակն բազում անգամ ասելով, «ա՛ղջկամարդ, ի բաց լեր յասպատակէ ասպարիսիս, ա՛յր կանացի, եւ ծանի՛ր զքեզ:

 11:29 Even more stoutheartedly, Shavasp Artsruni, while they were playing polo, spurring after him took the ball away many times, saying: “Girl, leave the stadium; effeminate man, know yourself:

11:30 Իսկ Շապհոյ զմական գնդին ի դիպուածս Շաւասպայ շարժեալ. զոր արհամարհեալ Շաւասպ արձակերեսան զերիվարն ի սիգաքայլ արշաւանս արարեալ՝ աներկիւղ համարձակութեամբ էանց գնաց ճեմ զճեմի առ զօրավարն Անատողի: Եւ հրամանաւ ինքնակալին Թէոդոսի կայսեր հաւատայ նմա զհազարապետութիւն բաժնին Հայոց, զՄիջագետս մինչ ի յանցս Եփրատ գետոյ: Եւ կացեալ Շաւասպ առ կայսեր [Դ] ամս:

 11:30 Shapuh then wielded his mallet in the direction of Shavasp, but scorning him Shavasp ostentatiously galloped off; boldly and openly he went at measured pace over to the general Anatolius. At the command of the emperor, Theodosius Caesar, he appointed him hazarapet of the (Greek) sector of Armenia and entrusted to him Mesopotamia as far as the passage over the river Euphrates. Shavasp remained with the emperor for four years:

11:31 Իսկ Շապհոյ լուեալ զհիւանդանալ հօր իւրոյ՝ փութացաւ գնաց ի Պարս. եւ վախճանեալ հայրն նորա՝ ի նմին աւուր մեռանի եւ ինքն սրով յիւրայոցն: Եւ քանզի վախճանեալ էր Համազասպ Մամիկոնեան, որ ի ժամանակին կալեալ էր զմարզպանութիւն եւ զզօրավարութիւն Հայոց ի խնդրոյ սրբոյն Սահակայ յերկուց թագաւորացն Յունաց եւ Պարսից՝ ոչ ոք այնուհետեւ առաջնորդէր Հայոց աշխարհիս. այլ քայքայեալ ցրուեցան յոր կողմ եւ աճապարել ախորժեաց ոք, քանզի հէնք բազումք կալան զերկիրս:

 11:31 When Shapuh heard of his father’s illness, he hastened to Persia. His father died, and on the same day he too was put to the sword by his own people. And because Hamazasp Mamikonean had died, who at the time had held the positions of marzpan and general of Armenia, at the request of Saint Sahak to both the Greek and Persian kings thenceforth no one governed Armenia. But people were dispersed and scattered in whatever direction anyone was pleased to run, for many brigands occupied the land:

11:32 Եւ թագաւորեալ Վռամ որդի Յազկերտի՝ կոչէ ի դուռն զսուրբն Սահակ Հայոց կաթողիկոս: Որոյ առեալ զթոռունս իւր զՀմայեակ եւ Համազասպեան գնան առ արքայ ի Տսպոն: Քանզի Վարդան անցեալ գնացեալ էր սուրբ վարդապետաւն Մաշտոցիւ առ կայսր Թէոդորոս եւ առ Ատտիկոս արքեպիսկոպոս հանդերձ թղթովք սրբոյն Սահակայ, տանելով ընդ իւրեանց եւ զգիր եւ զբառ հայերէն դպրութեան:

 11:32 When Vṙam, son of Yazkert, became king he summoned Saint Sahak, Catholicos of Armenia, to court. Taking his grandsons Hmayeak and Hamazaspean, he went to the king in Ctesiphon. Now Vardan with the holy teacher Mashtots’ had gone to the emperor Theodosius and to the archbishop Atticus with letters from Saint Sahak, taking with them also the script and examples of Armenian writing:

11:33 զոր ընկալեալ սուրբ հայրապետին եւ բարեպաշտ թագաւորին Թէոդոսի հինգ թղթովք եւ հինգ պատասխանեօք՝ կարգէ զսուրբ վարդապետն ընդ վարդապետութեան աթոռակալութեան սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերանի եւ քաջաց եւ գլխաւոր վարդապետացն, իսկ զՎարդան կարգէ ստրատելատ Հայոց:

 11:33 The holy patriarch and pious emperor Theodosius received them with the five letters and five replies, and appointed the holy teacher among the pre-eminent and chief doctors of the chair of instruction of Saint John Chrysostom:

11:34 Իսկ ի հասանել սրբոյն Սահակայ ի դուռն հանդերձ նախարարօքն՝ զիջանէ ցածնու Վռամ ի բարկութենէ վրէժխնդրութեան Հայոց քինահարութեան անարգանաց Շապհոյ, եւ ընդ Յունաց զսերտ խաղաղութիւն ունելով. եւ ի խնդրոց նախարարացն եւ սրբոյն Սահակայ՝ թագաւորեցուցանէ Հայոց Վռամ երկրորդ զԱրտաշէս, որ եւ Արտաշիր:

 11:34 On arriving at court with the nobles, Saint Sahak calmed and appeased Vṙam’s anger and vengeful resentment against the Armenians for their insults to Shapuh and making a firm peace with the Greeks. At the request of the nobles and Saint Sahak, Vṙam [II] made king over Armenia Artashēs, also (called) Artashir:

11:35 Եւ ի թագաւորել Արտաշրի խաղաղանայր երկիրս առ վայր մի ի շփոթմանց պարսկական գնդի. եւ հարկացն արքունի կանգնեցան դիւանքն, զի այն [Ե] ամ բեկեալ հարկք եւ զօրք ի յարքունէ Պարսից:

 11:35 When Artashir became king, for a while the country had a respite from the disorders of the Persian army and the royal registers of taxes were reestablished, since for the last five years taxes and troops had been withheld from the Persian court:

11:36 Իսկ Արտաշիր յանդգնագոյնս եւ առանց պատկառանաց զհետ ամօթալից ախտին գիջութեան իգամոլ ցանկութեանցն ընթացեալ՝ ոչ միայն ի գիշերի այլ եւ ի տունջեան, յանդիման արեգական, անխտիր կատարէր զցանկականն, զանասնական գիջութեամբքն զանցուցեալ: Ընդ որ զչարեալ նախարարքն Հայոց՝ տաղտկացան ընդ գիջանալն, եւ խորհեցան զոչ թագաւորելն Արտաշրի ի վերայ Հայոց:

 11:36 But Artashir, haughtily and without shame, pursued a course of shameful lasciviousness, of homosexuality and lust for women—not only at night but also during the daytime in the light of the sun without distinction he worked his desires, even extending to bestiality. Exasperated by him, the Armenian nobles were nauseated at his impure conduct and decided that Artashir would no longer reign over Armenia:

11:37 որք մատուցեալ առ սուրբն Սահակ զեկուցանել նմա զոր ինչ խորհինն, եւ թեւակոխէին առ Պարսից արքայն, զոր եւ արարին իսկ. որք գնացին առ Վռամ, եւ ոչ առ Թէոդոս բարեպաշտ եւ զուգափառ քրիստոնեայ թագաւոր, զեղխեցան ամբարշտաբար առանց խորհրդոց:

 11:37 They approached Saint Sahak to inform him of their plan to turn to the Persian king. This indeed they carried out. They went to Vṙam and not to Theodosius, the pious and like-minded Christian emperor; impiously and thoughtlessly they committed that foolish crime:

11:38 Եւ Վռամ քանզի կարի ախորժելով ունկն դնէր եւ յօժարէր բառնալ զթագաւորութիւն Հայոց՝ փութացաւ կոչեաց դարձեալ ի դուռն զԱրտաշիր եւ զսուրբն Սահակ բազմութեամբ նախարարացն Հայոց. եւ հարցեալ վասն որոյ ամբաստանն եղեն զԱրտաշրէ. զոր ոչ առ յանձն սուրբն Սահակ գրել ինչ վասն որոյ չարաբանեն զԱրտաշրէ:

 11:38 Vṙam, most delighted, heeded them and was happy to abolish the Armenian monarchy. Quickly he summoned back to court Artashir and Saint Sahak with a host of Armenian nobles. He questioned them as to why they had lodged a complaint against Artashir, but Saint Sahak refused to write anything concerning the accusations against Artashir:

11:39 Իսկ նախարարացն ընդդիմաբանեալ սրբոյն Սահակայ՝ իբր ոչ զնոցայն հաստատել ախորժակս, մատուցեալ առ Վռամ հանդերձ Սորմակաւ ուրեմն Արծկեցւոյ մոլեգնոտ փառամոլ աբեղայի՝ սկսան ազգի ազգի լեզուագարութեամբ չարախօսել զսրբոյն Սահակայ, որպէս թէ ոչ կամի զթագաւորելն Պարսից եւ հարկել Հայոց եւ զօրավարել, այլ զթագաւորելն Յունաց ցանկայ գտանել:

 11:39 But the nobles opposed Saint Sahak as being unwilling to accomplish their wishes. Approaching Vṙam with Surmak—a certain fanatical and vainglorious monk from Artskhē—they began to calumniate Saint Sahak with all sorts of scandalmongering to the effect that he did not wish the Persians to rule over the Armenians and impose tribute and military service on them, but he preferred to see the rule of the Greeks:

11:40 նա եւ հաւատարմութիւն իւրեանց առեալ զթուղթսն սրբոյն Սահակայ առ կայսրն եւ առ հայրապետն, եւ զերթալն Մեսրովպայ եւ Վարդանայ ի Յոյնս առաջի արկանէին, եւ զգնալն Անատողեայ եւ զշինել քաղաքին ի Կարին գաւառ:

 11:40 As corroboration they adduced the letters of Saint Sahak to the emperor and the patriarch; they cited the journey of Mesrop and Vardan to Greek territory, the coming of Anatolius, and the building of the city in the province of Karin:

11:41 Եւ անմիաբանք լեալ ընկեցին զսուրբն Սահակ յաթոռոյ եպիսկոպոսապետութեանն եւ զԱրտաշիր ի պատուոյ թագաւորութեան. եւ կացուցին հակառակաթոռ սրբոյն Սահակայ զՍորմակ մոլի, եւ ապա զԲքրիշոյ Ասորի, եւ ապա զՍամուէլ, որք ոչ ըստ օրինի եկեղեցականաց կրօնից զվարսն յարմարէին, այլ ընդ մարզպանին Մշկանայ լծակցեալ հոգալ զաշխարհիս: Մշկանս այս փոխանակ Արտաշրի մեր թագաւորի մտեալ ունի զաշխարհս հրամանաւ Վռամայ Պարսից արքայի:

 11:41 Although in discord, they toppled Saint Sahak from the archiepiscopal throne and Artashir from his royal status. In opposition to Saint Sahak they set up the raving Surmak, then the Syrian Brkisho, then Samuel—none of whom lived in accordance with the rule of canon law. They joined the marzpan Mshkan in administering the affairs of the country. This Mshkan held the country in place of Artashir our king at the command of Vṙam king of kings:

11:42 Իսկ նախարարքն Հայոց իբրեւ տեսին յերկոցունց կողմանց զանկարգ եւ զանտեղի աշխարհիս պիտաւորութիւն՝ յապաշաւանս դարձեալ ի վերայ անցիցն անցելոց զոր ախորժելովն խնդրեցին՝ դարձան առ Վռամ, խնդրեցին իւրեանց կաթողիկոս զսուրբն Սահակ: Իսկ Վռամ յերկմիտս եղեալ, ոչ կարէր կատարել զխնդիրն, եւ կասկածանօք տարուբերէր ի միտս, մի գուցէ ոչ առնելով իմ զոր խնդրեն՝ առ կայսր հատուածեալ անկանիցին նախարարքն, հարկել եւ զինուորել կայսեր:

 11:42 But when the Armenian nobles saw the disorderly and unnecessary hardship inflicted on our country from both sides, they repented of the past course of events which they had willingly sought to bring about. Turning to Vṙam, they requested Saint Sahak as their Catholicos. But Vṙam, being undecided, could not fulfil their request. In his suspicion he vacillated, wondering “lest perchance if I do not do what they ask, the nobles may abandon (me) and go over to the emperor, to pay him tribute and military service:

11:43 Իսկ Վաչէ Արծրունեաց տէր եւ Հմայեակ Աշոցաց տէր եւ այլք յանգուցեալ ի նոսա՝ հաճեցին զկամս Վռամայ, եւ թոյլ ետուն զով եւ հաճոյ թուիցի արքայի. նորա զՍամուէլն զայն կացուցանէ ի տեղի եպիսկոպոսապետութեանն Հայոց, որ յետ [Ե] ամաց վախճանի, կեցեալ կեանս արտաքոյ իրաւանց:

 11:43 But Vach’ē, lord of the Artsrunik’, and Hmayeak, lord of Ashots’k’, and others who had been won over to them approved Vṙam’s wishes and allowed the king (to appoint) whomever it might please him. So he appointed that Samuel to the archiepiscopate. After five years he died, having lived a life outside the law:

11:44 Իսկ Անատողի զօրավարն Յունաց զՀաւուկ ոմն Կուկռճացի կացոյց մասինն Յունաց եպիսկոպոսապետ. եւ այսպէս աղմկեալ եւ շփոթեալ երկիրս Հայոց՝ կեայր անմիաբանութեամբ, լի անկարգութեամբ, ըստ յօժարութեան Վաչէի Արծրունոյ:

 11:44 On the other hand, the general Anatolius appointed a certain Havuk Kukṙchats’i as bishop of the Greek sector. In this fashion Armenia was plunged into confusion and turbulence; it remained disunited and full of disorder, following the inclination of Vach’ē Artsruni:

11:45 Եւ եղեւ ի դառնալն սրբոյն Սահակայ ի Պարսից՝ եկն առ նա դարձեալ Աղան Արծրունի, եւ ընկալաւ ի նմանէ սքեմ կրօնաւորութեան. եւ երթեալ բնակէ առանձնապէս ի Գողթն գաւառի ի տեղւոջ վարդապետութեան սրբոյն Մեսրովպայ, ճգնասէր հրեշտակակրօն վարուք, երանելի մարդկան եւ ահարկու դիւաց:

 11:45 It happened that on Saint Sahak’s return from Persia Ałan Artsruni went to him again. Receiving from him a monk’s habit, he went to dwell alone in the province of Gołt’n, the place where Saint Mesrop had taught; he lived an ascetic and angelic life, blessed by men and feared by demons:

11:46 Ապա իբրեւ վախճան առնոյր կարգեալ եպիսկոպոսացն որ ի Պարսից, որք առանց եպիսկոպոսին Կեսարու ձեռնադրեցան յերանեալ եպիսկոպոսէ՝ միաբան ապա նախարարքն Հայոց եկին առ սուրբն Սահակ, անկեալ առ ոտս նորա մեծաւ հառաչանօք՝ մի՛ յիշել զանցս զանցիցն անցելոց, զոր արարինն առ սուրբն, այլ դարձեալ կալցի զաթոռ հայրապետութեանն. եւ խոստանային գնալ ըստ հրամանի նորա:

 11:46 Then, when those bishops appointed by the Persians had (all) died—who, without the (permission of the) bishop of Caesarea, had been consecrated by the blessed bishop Saint Sahak—the nobles of Armenia came in a body to him. Falling at his feet with great lamentations, (they begged him) not to remember their past behaviour against the saint, but to restore the throne of the patriarchate, and they promised to follow his command:

11:47 Զոր ոչ առ յանձն լսել նոցա. զհանգամանս տեսլեանն, զոր եցոյց նմա Հոգին Սուրբ՝ որ ինչ առ յապա ժամանակս գործելոց էր, զբառնալ եպիսկոպոսապետութեանն եւ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց, եւ զկարգապետել անարժանիցն, եւ զընտրութիւնն սրբոց, եւ դարձեալ զնորոգումն հայրապետութեան եւ թագաւորութեան ի նոյն զարմէ Արշակունեաց, եւ զգալուստ նեռինն, եւ զգալուստն Քրիստոսի, եւ զհանդերձեալ դատաստանացն, եւ զհատուցումն իւրաքանչիւր ըստ գործս իւր, զոր ետես ի մեծի հինգշաբաթոջն:

 11:47 But he would not listen to them. (Then he told them) the details of the vision revealed to him by the Holy Spirit indicating what would be done in the future: the removal of the archiepiscopate and the monarchy from the Arsacid house, the rule of unworthy persons, the election of saints, the restoration of the patriarchate and monarchy from the same Arsacid line, the coming of Antichrist, Christ’s coming, the future judgment, and the retribution to each according to his deeds—which he had seen on Holy Thursday:

11:48 Եւ այս ամենայն այսպէս եղեալ, կեցեալ սուրբն Սահակ ամս [ՃԻ]՝ փոխի յաշխարհէս ի կարգս հրեշտակաց, եւ տարեալ հանգուցանեն, զնշխարս սրբոյն յԱշտիշատ Տարօնոյ ի տեղւոջ վկայարանի սրբոյն Յոհաննու Մկրտչին եւ Աթանագինի վկային:

 11:48 After all this had so occurred, having lived for [120] years Saint Sahak was removed from this world to the ranks of the angels. They laid the saint’s relics to rest in Ashtishat of Tarōn, at the site of the martyrium of John the Baptist and the martyr Athenoginēs:

11:49 Ի նմին ամի յետ վեց ամսոյ անցանելոյ փոխի եւ սուրբ հայրապետն Մաշտոց. եւ խաչանշան լուսով խաղացուցանեն բազմութեամբ նախարարացն Հայոց ի ձեռն Վահանայ Ամատունոյ, որ էր ի ժամանակին սպարապետ Հայոց. եւ տարեալ հանգուցանեն զնա ի Յօշական գեօղ, ի գաւառին որ կոչի Ոտն Արագածոյ: Յամի երկրորդի Յազկերտի որդւոյ Վռամայ երկրորդի՝ բարձաւ թագաւորութիւնն ի տանեն Հայոց, որ տեւեաց ամս [ՆԺԵ] եւ վախճանեցաւ:

 11:49 That same year, six months later, the holy patriarch Mashtots’ also died. Accompanied by a light in the form of a cross, a crowd of nobles led by Vahan Amatuni, who was at that time sparapet of Armenia, formed the cortège and laid (his body) to rest in the village of Awshakan in the province called Aragats-otn. In the second year of Yazkert, son of Vṙam [II], the monarchy was taken away from the house of Armenia. It had lasted [415] years before being abolished:

11:50 Յետ բառնալոյ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց, եւ հայրապետութեանն ի տանէն սրբոյն Գրիգորի՝ Ղեւոնդ ոմն աշակերտ սրբոյն Մաշտոցի տեղապահ լինէր սրբոյն Սահակայ, եւ Յովսէփ եպիսկոպոս եւ Մովսէս եւ Մեղէս:

 11:50 After the abolition of the monarchy from the Arsacid house and of the patriarchate from the house of Saint Gregory, a certain Levond, a pupil of Saint Mashtots’, became locum-tenens for Saint Sahak, and (then) Bishop Yovsēp and Moses and Mełēs:

11:51 Իսկ զտեղի թագաւորութեանն Հայոց հրամանաւ Յազկերտի ունի Մշկան զօրավար Պարսից: Իսկ Վարդան Մամիկոնեան, որդի Համազասպայ Մամիկոնէի, թոռն սրբոյն Սահակայ, խոյս տուեալ գնաց զկողմամբքն Մոկաց, ի խոխոմս Տորոսական լերինն, ի լեսուրս Ջերմաձորոյ, եւ բնակէ յամրոցին, որ այժմ Զռղայլ վասն անխեդեդ ամրութեանն գեղջկաբանեն:

 11:51 At the command of Yazkert the Persian general Mshkan occupied the position of the Armenian monarch. But Vardan Mamikonean, son of Hamazasp Mamikonean, grandson of saint Sahak, fled to the regions of Mokk’, to the ravines of the Taurus mountain and the torrents of Jermadzor. He lived in a fortress which is now called popularly Zṙłayl because of its fantastic solidity:

11:52 Եւ քանզի յետ մահուանն մեծին Սահակայ Բագրատունոյ սպարապետի ասպետի եւ զօրավարի Հայոց, հաւատացեալ էր Թէոդոսի կայսեր զսպարապետութիւնն Հայոց Համազասպ Մամիկոնէի եւ որդւոյ իւրում Վարդանայ՝ երկեաւ Վարդան ի մարզպանէն բնակել յանդորրու, այլ այնր աղագաւ էանց գնաց յամուրսն Մոկաց, եւ կայր մնայր ի նախախնամութենէ Աստուծոյ այցելել աշխարհիս Հայոց:

 11:52 After the death of the great Sahak Bagratuni, sparapet, aspet, and general of Armenia, the emperor Theodosius had entrusted the office of sparapet of Armenia to Hamazasp Mamikonean and his son Vardan. Therefore, Vardan was frightened that the marzpan (Mshkan) (would disturb) his tranquil existence, and so came to the inaccessible area of Mokk’ and remained (until) by the providence of God he could control Armenia:

11:53 Եւ կոչեալ առ ինքն զեպիսկոպոսն Մոկաց զՅօհան եւ զեպիսկոպոսն Ռշտունեաց Սահակ եւ զեպիսկոպոսն Անձաւացեաց Շմաւոն, եւ կարգէ զդասս պաշտօնէից կատարել զպաշտօն Տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի անձանձրոյթ աշխատութեամբ եւ առատաձեռն տեսչութեամբ աղքատաց, զի գտցեն զողորմութիւն ի Քրիստոսէ:

 11:53 He summoned to himself the bishop of Mokk’, Yohan; the bishop of Ṙshtunik’, Sahak; and the bishop of Andzevats’ik’, Shmavon. And he established groups of ministers to perform the Lord’s service day and night with indefatigable energy and liberal care for the poor, that they might obtain mercy from Christ:

11:54 Սահակս այս այն Սահակ է, որոյ հրամանաւ գրեաց մեծ վարդապետն Մովսէս տիեզերահռչակեալ քերթողն զգիրս Պատմութեան Հայոց մեծաց, հրաշազան յօրինուածով, սկսեալ յԱդամայ մինչ ի կայսր Զենոն:

 11:54 This was the Sahak at whose command the great scholar Moses, the world-renowned orator, wrote his book on the History of Greater Armenia, a wonderful composition which begins with Adam and goes down to the emperor Zeno:

11:55 որոյ ժամանակ կենացն տեւեալ ձգեալ ամս [ՃԻ] լի եւ պարարտ ծերութեամբ, որպէս գրեալ աւանդեցաւ մեզ այս ի չորրորդ դրուագի խոստաբանեալ պատմութեանն Մովսէսի Խորենացւոյ, վերադարձութեան ի վերայ երկեցունց դրուագեալ հատուածին, զոր եւ երանելին Կորիւն, ուսումնակից Մովսէսի եւ աշակերտ սրբոյն Մեսրովպայ՝ յիւրումն ստուգաբանեալ պատմութեան զայսոսիկ մեզ հաւատարմացուցանէ:

 11:55 He lived a full [120] years (and died) at a ripe old age, as has been handed down to us in the fourth book of the promised History of Moses Khorenats’i, the section which refers back to them both. This the blessed Koriun, fellow student of Moses and pupil of Saint Mesrop, confirms for us in this own accurate History:

11:56 Ուստի եւ մեք ըստ կարի մերում անցեալ գտաք զհամառօտութիւն զրուցատրութեանս, զոր շարագրեալ յայտարարութեամբ յանդիման կացուցաք քեզ, քա՛ջդ բանասիրաց, Գագիկ Վասպուրական եւ մեծ զօրավար Հայոց, իսկ որպէս գրեալ հաստատեալ կայ հաւատարմապէս վարդապետացս քաջաբան եւ լի իմաստութեամբ շարագրածք հրաշափառագոյն:

 11:56 Drawing on these, to the best of our ability we have composed this abbreviated narrative which we have presented to you, most valiant of literary men, Gagik of Vaspurakan and great general of Armenia. It is reliably confirmed by the eloquent compositions, full of wisdom and most impressive, of these teachers:

11:57 Ապա փոյթ ինձ Թովմայի, որ ոչ վերջոտնեալ կալայ ամօթով զյետին տեղին, այլ փոխանակ սոցա մատեայ ի տեղիս յայս, ձեռն արկեալ անիմաստաբար լի անհմտութեամբ եւ անհանճարութեամբ բուռն հարկանելով զմեծ զայս քերթածութենէ: Բայց հրաման քո ճոխութեանդ ձգեաց զիս յայս մեծ ձեռնարկութիւնս, սակս որոյ բացաձգեցայց արտաքոյ շաղակրատոյ լեզուաց փառամոլ ոգոց:

 11:57 So, I Thomas, who did not shamefully occupy the last rank but advanced to this position in their place, zealously undertook this great work, though devoid of wisdom, sense, and intelligence. But the command of your eminence forced me to this great undertaking, in which I shall outdistance the charlatan tongues of vainglorious persons:

11:58 Կատարեցաւ Դպրութիւն Առաջին Պատմութեան Հայոց ըստ ազգաբանութեան Արծրունեաց սեռի:

 11:58 End of the first book of the history of Armenia, tracing the genealogy of the Artsruni clan: