14:0 Փլաբիոն Լեւոն կայսր հաւատացեալ ի տէր Յիսուս Քրիստոս, ճշմարիտ Աստուած մեր եւ թագաւոր ճանաչողաց զնա. Օմարայ Սառակինոսաց առաջնորդի:	14:0 Emperor FLAVIAN LEO, servant of the Lord Jesus Christ, our true God and sovereign of those who know him, to ’UMAR, Chief of the Saracens:
14:1 Ո՞րպիսի բան եդից առաջի ուղղագոյն եւ ճշմարտագոյն զառ ի քէն մեզ առաքելոցս, եւ զի մանաւանդ ուսեալք յԱստուծոյ՝ հեզութեամբ խրատել զընդդիմակայսն, թերեւս տացէ նոցա ժամանակ ապաշխարութեան:	14:1 What exact reply can I make (to all the arguments) you advance against us? It is God Himself who commands us to instruct our adversaries with kindliness, to see whether He will not grant them time to repent:
14:2 Այլ եւ ոչ թագաւորական օրէնք են՝ խրատուցանօղ բանիւք որպէս քարամբք հարկանել զայնոսիկ, որք լսել կամին զճշմարտութեանն զսքանչելի խորհուրդ: Բայց վասն զի սկիզբն իսկ քո գրոյս գոնեա փոքրագոյն ինչ զկերպարան ճշմարտութեան ոչ ունէր՝ ապա հարկաւոր է զոչ ճշմարիտն՝ ոչ ասել, թէ արդար է:	14:2 Moreover, by no means do our imperial laws impose on us the duty of smiting with hard words, as with stones, those who manifest a desire to learn the marvelous mystery of the truth. But as your letter, in its opening did not reveal even the least appearance of truthfulness, it is incumbent (on us) to call not just that which is not:
14:3 Քանզի ասացեր գրովն քով, թէ «բազում անգամ գրեցաք առ ձեզ զմերոց քրիստոնէիցս աստուածային խորհուրդ». եւ եթէ «յաւելաք ուսանել զձերոյ կարծեօք հաւատոյդ ուսումնդ:	14:3 You have said in your letter that “we have discussed with you more than once the divine mysteries of our Christian religion, but that you have not succeeded in being able to study its doctrines, which you refer to as imaginary:
14:4 Եւ չէր հնար լինել եւ ոչ միում յայսցանէ. քանզի չիք ինչ հարկ ի յայսպիսիս ածել զմեզ յիրս: Զի եւ ոչ ուսաք իսկ ի վարդապետէն մերմէ եւ ի տեառնէ՝ օտար ուսումնականաց զայսպիսի միայնակ աստուածգիտութիւն առաջի ընկենուլ ի ծաղր կատականաց, եւ մանաւանդ այնոցիկ, որ չենն տեղեակ մարգարէիցն կանխասացութեան եւ առաքելոցն քարոզութեան. զի զայս եւ այլոց պատուիրել սովոր եմք:	14:4 Neither of these in fact is accurate because nothing would induce us to discuss our doctrines with you, since our Lord and Master Himself has bidden us to refrain from exposing our unique and divine doctrine to heretics, for fear of it being turned into ridicule, and least of all before those to whom the predictions of the Prophets and the testimony of the Apostles are something strange. This is the rule we observe towards others:
14:5 Այո, բազում անգամ գրեցաք առ քեզ, արդեօք թէ եւ այլ հասանիցէ գրել, այլ վասն աշխարհական իրաց, եւ ոչ վասն աստուածային իրողութեանց. եւ այս մեք, որք խրատեալք յաստուածայնոյ ձայնէն, «տո՛ւք պատասխանի ամենայնի, որ հարցանենն զձեզ», իսկ որ ոչն հարցանէ՝ առ նա ոչ պատասխանել:	14:5 It is true that we have written to you several times and shall write to you again if need be, but it has always been about mundane affairs, never about divine ones. We are, moreover, instructed by the divine command to reply to those who question us [cf. I Peter 3:15], and maintain silence before those who do not:
14:6 Այլ եւ ոչ զձերոց կարծեացդ զօրութիւն այժմիկ նորոգ կամիմք ուսանել, այլ առ ի յԱստուծոյ. եւ վասն այսորիկ խրատեալք՝ «զամենայն ինչ, ասէ քննեցէ՛ք, իսկ զբարին ընկալարո՛ւք»: Անդ ունիմք մեք՝ զպարտութիւնս գրով զերանելեաց եպիսկոպոսացն մերոց, որք էին առ ժամանակօքն այնոքիւք, առ որով Մահմետն այն օրէնսդիր ձեր լեալ է. վասն այսորիկ եւ ոչ յաղագս որոյ պէտք էին՝ աշխատ առնել զքեզ:	14:6 With regard to you, however, we are not learning now for the first time about the substance of your beliefs, for we have been commanded by God to examine all and hold fast to that which is good [cf. I Thess. 5:21]. We possess historical documents composed by our blessed prelates who were living during the same epoch as your legislator Muhammad, and these writings make it unnecessary for us to involve you (in the subject of your religion:
14:7 Բայց զի մի՛ կարծիցես զմեզ ամաչեցեալս վասն այսպիսւոյ սքանչելի աստուածգիտութեանս՝ լուր. ապա եթէ ախորժիցես եւ լուիցես ինձ՝ զբարութիւնս երկրի կերիցես, որպէս ասաց Եսայիաս:	14:7 However, so that you may not think we are ashamed to profess a religion so marvelous as ours, hearken, if it please you, and in hearkening to me, you will, as Isaiah says, eat of the good produce of the earth:
14:8 Յոյժ դժուարին է, ո՛վ այր դու, զամենեւին սուտն ի բաց ընկենուլ, յորժամ հակառակողն զհակառակելն հանապազ խորհիցի: Այսպիսի ինչ է զոր ասեմս. եթէ երկուք ոմանք առ հուր ինչ մերձեցեալ կային, մին՝ հուր զնա ասէր, որպէս եւ էրն իսկ, եւ միւսն հակառակելով՝ աղբիւր ջուրց զնոյն ասէր՝ յայտնապէս ահա երեւէր ստութիւն հակառակասիրին:	14:8 It is truly difficult, let me tell you, to refute even the most plain lie, when the adversary thinks only of obstinately persisting in it. Let me explain it to you this way. Suppose two men are standing near a fire, one of them recognizes that this element really is fire, but the other, driven by a spirit of contradiction, says that it is a spring of water; then the bad faith of the latter is evident:
14:9 Արդ ասացեր՝ տեառն մերոյ ասել յաւետարանն, «մերկ եկիք եւ մերկ դառնայք»: Եւ ոչ ուրեք գտանեմք յաւետարանսն տեառն մերոյ ասացեալ զայս, թէպէտ եւ միշտ հրամայէ մեզ առնել զխոկումն մահու. այլ այս բան Յոբայ է, քանզի հոսեալ ի վերայ սատանայական փորձութեանցն՝ ասաց զայս արդարն. «մերկ եկի յորովայնէ մօր իմոյ, եւ մերկանդամ դառնամ անդրէն. Տէր ետ, եւ տէր էառ, եղիցի՛ անուն տեառն օրհնեալ:	14:9 You have, for example, said that our Lord has said in the Gospel that “naked you came into this world and you shall quit it naked”, whereas we do not find in the gospels any such statement coming from our Lord, though He does counsel us often to meditate upon death. On the contrary it was the just Job who said, after having been tempted by Satan, “I came naked from my mother’s womb, and naked shall I return; the Lord gave, and the Lord has taken away; blessed be the name of the Lord:
14:10 Բայց այսպէս մի զմիով սովորեցայք արկանել, հատակոտորելով զվկայութիւնս գրոց սրբոց, զորս ոչ դուք ընթերցայք եւ ոչ ընթեռնուք. այլ աստուածավաճառք, զնոյն ասել հաւատավաճառքդ որք առ ձեզդ, զհաճոյսն ձեր որսալով՝ աստուածայնոց գրոց բանիւ ասելով՝ զինչ եւ պէտք իւրեանց ղօղանջեն:	14:10 It is this way that you are used to elude and mutilate the evidence of Holy Scriptures which you have not read and you still do not. You are but merchants of the things of God and faith, who catch hold of some word in the Scriptures which appears favorable to your opinions, and employ it in your defense:
14:11 Բայց թէպէտ հպարտացեալ ես բռնակալութեամբդ՝ սակայն լուր զպատասխանիսս: Ասացեր գտանել մեզ ի Սաղմոսս Դաւթի եւ ի գիրս մարգարէիցն վկայութիւնս վասն տեառն մերոյ: Ոչ այժմ ինչ յուզեալ գտաք զայսպիսի ասացուածս Հոգւոյն սրբոյ, զորս ի ձեռս մարգարէից խօսեցաւ, այլ Աստուծոյ շնորհօք եւ կամօք յորմէ սկսաւ քարոզութիւնն քրիստոնէից՝ նովիմբ եւ կատարեցաւ, հիմնացեալ աճեաց եւ աճեսցի նորին արարչի եւ Աստուծոյ զօրութեամբ:	14:11 Haughty as you are in your despotism, nevertheless listen to my replies. You say that we have found in the Psalms of David and in the books of the Prophets testimonies regarding our Lord, but today is not the first time we have searched for and found such words of the Holy Spirit, who spoke through the mouths of the Prophets. Furthermore, it is by the grace and the will of God that Christianity has been preached, after it was founded, propagated and believed. It is by these words that it will still prosper by the power of God the Creator:
14:12 Գրեցեր, թէ «բաւական համարեցար, եւ հաւատացեր յայնս, եւ թողեր զայս զոր վկայեաց Յիսուս ի վերայ անձին իւրոյ, եւ յերկուացար եւ ի կարծիս անկար:	14:12 First of all you write that we have contended ourselves with these words and had faith in them, without paying due attention to what Jesus has said about His own person, regarding that as something doubtful and uncertain:
14:13 Երանի թէ հաւատայիր, որպէս ասեսդ՝ աւետարանին հաստատուն եւ անսխալ պատմագրացն քան ամենայնի, թէպէտ եւ ոչ հակառակ միմեանց զհինն եւ զնորս գիտեմք, զի եւ ո՛չ հնար իսկ էր միոյ բարութեան աղբերն, այսինքն աստուածութեանն՝ բղխել չար եւ բարի, ճշմարտութիւն եւ ստութիւն:	14:13 It would be expedient for you, following your own words, to have had faith in the infallible and positive statements of the Gospel, rather than in any other. The truth is that there exists no contradiction between the Old and the New Testaments, seeing that God, the unique source of mercy, cannot at the same time produce both good and bad, truth and lies:
14:14 Այլ յաղագս դիւրընկալ առնելոյ անօրէն ազգին Հրէից զմարմնով գալուստ Բանին իւրոյ՝ առակօք եւ օրինակօք եւ յայտնագոյն պատուիրանօք ի ձեռն մարգարէիցն զգուշացուցանէր զազգն, զի մի՛ անհաւանք ըստ սովորութեան իւրեանց գալստեանն Քրիստոսի լինիցին:	14:14 Yet, to make the acceptance of the Incarnate Word easier to the lawless Jewish people, God placed declarations, parables and clear predictions in the mouths of the Prophets, so that His people should be instructed in advance and prepared to receive Jesus Christ, and not oppose Him, as they have done:
14:15 Ըստ նոցին վկայեաց տէրն վասն ինքեան յաւետարանսն, եւ ոչ օտար յայնցանէ՝ զորս ինքն անմարմնաբար ի մարգարէիցն խօսեցաւ բերանոց, եւ զորս յետ ժամանակաց ի մարմնանալն յայտնագոյնս խօսեցաւ:	14:15 In the same way, the Lord, in the Gospels, has borne testimony to His Person, and having become incarnate, cited in the most express fashion all the testimonies which the Prophets had given of Him before His incarnation:
14:16 Եւ զայնոսիկ Աստուծոյ շնորհիւն ի սմին թղթի յիւրաքանչիւրսն ցուցցուք տեղիս, զբարձրագոյնսն՝ առաւել քան զմարդոյ, եւ զխոնարհագոյնսն՝ իբրեւ զմարդոյ խոստովանեալ:	14:16 I shall also show you all this by the grace of God, point by point, in my present letter, attributing the most glorious of these predictions to His super-human nature, and the more humble ones to His human nature:
14:17 Երկրորդ գրեցեր, եթէ «արդարեւ Յիսուս արժանի էր հաւատարմութեան, եւ մօտ էր յԱստուած եւ լաւագոյն գիտէր զինքն քան զգրեալսն, զոր փոփոխեցին ազգք, զորս ոչ գիտէք, որ այլայլեցին ի նոցանէ եւ փոխեցին:	14:17 Secondly, you have written that “Jesus indeed merits our confidence because, being near to God, He knew Himself better than all those who have written about Him, and whose writings have been falsified by people whom we do not know:
14:18 Պատասխանի: Ճշմարտութիւնն ոչ գիտէ զէն՝ չէ ասել, եւ [զչէն]՝ է. իսկ ստութիւն զամենայնէ դիւրաւ բուռն հարկանէ. զի կարօղ է ոչ միայն զերեւելի արարածս ուրանալ, այլ զնոյն ինքն արարչէն ասէ՝ ոչ է Աստուած:	14:18 I reply that the truth cannot deny what is and, at the same time, affirm that which is not, whereas the lie is capable of anything, being able to deny not only things visible, but even the Creator Himself by professing that there is no God:
14:19 Արդ չեն ինչ զարմանք, թէ եւ զգիրս Աստուծոյ կարէ ուրանալ ստութիւն կամ թէ պատճառել ի նոցանէն զպատճառս մեղաց: Յիսուս արդարեւ արժանի էր հաւատարմութեան, ո՛չ որպէս մարդ ոք սոսկ, յԱստուծոյ բանէն թափուր, այլ որպէս կատարեալ յերկոսին, յաստուածութեանն եւ ի մարդկութեան:	14:19 Consequently, it is not surprising that the lie can deny the existence of the Holy Scriptures and accuse them of being sinful. Jesus is indeed worthy of confidence not, however, as mere man and deprived of the Word of God, but as perfect man and perfect God:
14:20 Հաւատարիմ են եւ ի ձեռն մարգարէից նորին ասացուածք բանին. ոչ վասն այնորիկ են հաւատարիմ՝ զի մարդիկ խօսեցան զնոսա, այլ վասն զի անմարմնաբար նոքօք խօսեցաւ Աստուածն Բան: Եւ վասն զի խառն էր ի հնումն եւ ի նորումս՝ վասն այսորիկ եւ ոչ հակառակ են միմեանց:	14:20 His commands, set forth by the Prophets, merit our entire confidence not because they were pronounced by men, but because it was the Word of God which spoke to them before His incarnation. The fact that the Word itself inspired both the Old and the New Testaments is in fact the reason that no contradiction is found in them:
14:21 Այլ որ ասացեր այլայլեալ զգրեանն՝ եթէ առաջնորդ ուսմանդ քո ուսոյց քեզ զայդ՝ մոռացաւ զինքն, եւ եթէ այլ ոք՝ եւս առաւել ստեաց: Արդ լուր եւ գեղեցկապէս խորհեա:	14:21 As to what you affirm about the falsification of these writings, if it is the head of your religion who has taught you this, he has forgotten himself, and if it is some other, he has only lied the worse. Listen then, and think more clearly:
14:22 Քում ուսմանդ առաջնորդ ո՞չ ասէ հաստատել զբանն առանց վկայից. նմանապէս ասէ եւ օրէնքն հրամայեն, ասէ, «ի բերանոյ երկուց եւ երից վկայից հաստատեսցի ամենայն բան:	14:22 The head of your religion admits that one must accept nothing without witnesses, and he adds that the Mosaic code held the same, saying that “every word may be confirmed by the evidence of two or three witnesses:
14:23 Գիտեմք զԱբրահամ վասն Քրիստոսի յառաջ ընկալեալ զաւետիսն, ասելով ցնա Աստուած. «ի զաւակի քում օրհնեսցին ամենայն ազգք երկրի:	14:23 We know that it was Abraham who earlier received the promise of the mission of Christ, and it was to him that God said “By your descendants shall all the nations of the earth bless themselves:
14:24 Եւ Սահակ այսպիսի յուսով օրհնեալ է զՅակոբ. եւ Յակոբ վասն սորին օրհնեալ է զՅուդայ զորդին իւր. «Յուդայ, ի քէն ելցէ ինձ լինել իշխան եւ պետ յերանաց նորա մինչեւ եկեսցեն նմա հանդերձեալքն. եւ նա է ակնկալութիւն հեթանոսաց:	14:24 Isaac, nourished by the same hope, blessed Jacob, and then he, with the same purpose, blessed Judah, his son, saying: “The scepter shall not depart from Judah, nor the ruler’s staff from between his feet, until he comes to whom it belongs; and to him shall be the obedience of the peoples:
14:25 Զի Մովսէս վասն սորին օրինադրեաց եւ պատուիրեաց զՅեսու, զԴաւիթ, զՍողոմոն եւ զերկոտասան մարգարէսն հանդերձ Սամուէլիւ, Եղիայիւ, Եղիսէիւ, զԵսայի, զԵրեմիա, զԴանիէլ, զԵզեկիէլ, զարդարն զՅոբ, զՅովհաննէս Մկրտիչ զԶաքարեայ որդին:	14:25 We know too, that Moses, to the same end, ordained and designated Joshua, David, Solomon, the twelve prophets, Samuel, Elijah, Elisha, Isaiah, Jeremiah, Daniel, Ezekiel, Job the just, John the Baptist son of Zecheriah:
14:26 Դի՛ր ի վերայ սոցա զերկոտասան աշակերտսն տեառն մերոյ, եւս եւ զեօթանասունս. եւ միանգամայն ընդ հինսն եւ ընդ նորս՝ [ՃԺԱ]: Արդ այսքան սրբոց եւ սիրելեաց Աստուծոյ վասն Քրիստոսի գալստեանն խօսեցելոց, զորոց եւ Մահմետն քո վկայեաց լինել սուրբս եւ ծառայս Աստուծոյ՝ անհաւա՞ն լինիս, եւ զքո Մահմետն քան զԱստուա՞ծ, որ նոքօք խօսեցաւ, եւ քան զԱստուածն Բա՞ն մարմնով երեւեալ հաւատարիմ համարիս:	14:26 Add to these the twelve and the seventy disciples of our Lord, one hundred and eleven persons in all in the Old and New Testaments. You despise then so many holy persons, cherished by God, who have predicted the coming of Christ, people to whom Muhammad himself bore the testimony that they were the holy servants of God. You declare Muhammad more worthy of faith than God, who has spoken through them all, and the Word of God manifest in the flesh:
14:27 Եւ արդ զհամառօտն հարցանեմ. ասա՛, աղաչեմ, [ՃԺԱ] ծառայիցն Աստուծոյ զմի եւ յաղագս միոյ խօսողաց վկայութի՞ւնն ճշմարիտ է, եթէ միոյ այլախորհի եւ այլիմացի եւ ստելով ճշմարտօղ կարծողի: Եւ այս է ստելով ճշմարտելն. զվերոգրեալ սուրբսդ՝ ծառայս եւ սիրելիս Աստուծոյ Մահմետն քոյ խոստովանել ուսուցանէ ձեզ. եւ զորս ի ձեռն նոցա խօսեցաւ Աստուած՝ ոչ ինքն ընդունի եւ ոչ այլում ընդունել ուսուցանէ:	14:27 Now I ask you in brief, tell me please: Is the testimony borne by one hundred and eleven servants of God, speaking unanimously of the same Savior, more worthy of faith than that of a dissident or heterodox who, while he lies, thinks he is telling the truth? This is how one tells the truth by lies. Muhammad, in speaking of the abovementioned holy men, represents them as the favored servants of God, and compels you to regard them as such, whereas he himself rejects what God has said through them and prevents others from admitting same:
14:28 Ասացեր. «եւ զիա՞րդ արդարացուցանէք զգրեանն Հրէից, եւ զհետ երթայք՝ որ ինչ նման թուին ձեզ յայնցանէ. եւ դուք ասէք, եթէ օրէնքն գերեցան բազում անգամ. եւ կորեան՝ որք ընթեռնուին զնա յորդւոցն Իսրայելի եւ գիտէին զորս ի նմա. եւ մնային ժամանակս ինչ, որ չկայր առ նոսա յայնցանէ եւ ոչ ինչ, մինչեւ գրեցին ոմանք ի մարդկանէ յետ այնորիկ իւրեանց հանճարովն ըստ կամաց իւրեանց, ազգ յետ ազգի եւ ցեղ յետ ցեղի:	14:28 You have asked: “How can you depend on the book of the Jews and follow certain passages on your choice, since you also believe that this book of the Law captured several times and lost to the sons of Israel who read it and were knowledgeable of it?” Again, “After many years of such loss when nothing was left from the Books, some individuals undertook to recompose the Laws after their own ideas, meaning that such work would have continued being done from generation to generation:
14:29 Եւ նոքա մարմնեղէն էին յորդւոցն Ադամայ, որք մոռանան եւ ի կարծիս ըմբռնին, զի մօտ է առ նոսա սատանայ եւ նմանօղք նորա թշնամութեամբն իւրեանց»: Պատասխանի: Զարմանամ, զարմանամ ոչ ընդ անհաւատութիւն եւեթ ուսմանդ ձերոյ, այլ եթէ զիա՛րդ ընդ յայտնութիւնդ ոչ ամաչէք. այլ զնոյնդ եւ գրով աւանդէք, որպէս զի եւս ծիծաղելի լինիցիք, եւ զմեզ մերովք բանիւք կարծէք գայթակղեցուցանել. եւ զգլուխդ քո, զոր ի թղթիդ քո յափշտակեալ դնես մերովք ասացուածովք, կարծես հաստատել գրով, թէ «որ ասէք դուք:	14:29 while those who did it, human beings as they were and descendants of Adam, were exposed to all sorts of error and to the seductions of Satan, and those who by their hateful spirit resemble him”. In reply, I am much astonished, not only at your incredulity and training, but also at the manner in which, unashamedly, you expose ideas in writing which render you ridiculous, while you pretend to seduce us by our own words. Thus you start your letter by citing one of our opinions, pretending to draw from it all that follows, stating: “That which you say:
14:30 Արդ եթէ հաւատարիմ թուին քեզ ասացուածք մեր՝ ամենայնին պարտիս հաւատալ. քանզի ստով վկայի ո՛չ ոք զոմանս ի վկայութենէն ընդունին եւ զկէսն ի բաց ընկենուն: Բայց որովհետեւ չես տեղեակ՝ լուեալ ուսիր:	14:30 But if you believe in our opinions you must believe in them all, because no one can base himself on a lie, and it is a lie to adopt part of a testimony and reject the other half. However, as you are not informed, listen and learn:
14:31 Ասեմք մեք Հրէիցն գրեալ ի սրբութեան տեղւոջէ ո՛չ յանձանց ինչ ստեղծեալ զրոյցս, այլ ի ստոյգ պատմութեանց եբրայեցի արանցն աստուածասիրաց տեղեկացեալք եւ ի գրոց նոցին իսկ մարգարէիցն: [ԻԲ] են արարածք Աստուծոյ, զորս ի սկզբանն ի [Զ] աւուրս գործեաց. [ԻԲ] գիրք աստուածայինք. եւ որ առ Եբրայեցիսն՝ նոքին եւ առ մեզ:	14:31 When we say that it was the Hebrews who composed the Scripts in the sanctuary, we do not mean to say that they produced it out of their imagination, but that they wrote it based on the faith of authentic documents from holy and pious men of the Hebrew people, drawing them from the works of the Prophets themselves. The number of beings created by God during the first six days amount to twenty-two, and so the Old Testament contains twenty-two books received by the Hebrews as well as by us:
14:32 Նոյնքան եւ թիւ ալփաբետիցն նոցա, թէպէտ հինգն ի նոցանէ կրկնակս ունին, եւ զայն ոչ առանց մեծի խորհրդոյ:	14:32 Their alphabet is composed of twenty-two letters, of which five sound the same, and that is not without real significance:
14:33 Զայս վասն այնորիկ Աստուած մարգարէիւքն ուսուցեալ կարգեաց, զի ի միմեանց հաստատեալ ճշմարտութիւնքն երեւեսցին:	14:33 It is by the inspiration of God through His Prophets that all the truths might be attested to, the ones by the others:
14:34 Յայսց [ԻԲ] գրոց հինգն են օրէնք, զոր Թօրայ Եբրայեցիք, եւ Օրաբայ՝ Ասորիք, եւ Նոմոս մեք կոչեմք, որ ունի զաստուածգիտութեանն զօրութիւն եւ զարարչագործութեանն Աստուծոյ զաշխարհս, եւ պատուէր վասն կռոցն հեթանոսաց՝ ոչ պաշտել զնոսա, եւ ուխտն որ առ Աբրահամ վասն զաւակին որ է Քրիստոս, եւ այլ պէսպէս դատաստանաց եւ զոհից հրամանս՝ ի բաց հրաժարեցուցանել զնոսա ի հեթանոսական սովորութեանցն որում ընդելն իսկ էին:	14:34 Of these twenty-two books, five are known under the name of the Law, and called by the Hebrews Torah, by the Syrians Oratha, and by us Nomos. They contain teachings about the knowledge of God, an account of the creation of the world by God, the prohibition of the worship of pagan divinities, the covenant accorded to Abraham and geared to his descendant who is Christ, and the laws concerning civil procedure and sacrifice, laws which far removed them from the custom of that paganism for which they showed intimacy:
14:35 Իսկ Յեսուայ եւ Դատաւորացն եւ Հռութայ գիրքն եւ Թագաւորութեանցն չորեքին եւ Մնացորդացն՝ սոքա պատմօղք են ըստ ժամանակին սքանչելագործութեանցն Աստուծոյ, եւ անսխալ ազգաբանք արդարոցն ազգի, որ գայ իջանէ կարգաւ ի Քրիստոս, եւ պատմութիւնք թագաւորացն Իսրայելի, եթէ ո՛յք եղեն հաճոյք Աստուծոյ եւ ո՛յք ոչ. եւս եւ բաժանումն ազգին վասն յանցանաց իւրեանց յերկուս թագաւորութիւնս, Իսրայելի եւ Յուդայ, եւ պատմօղք վասն գերութեան նոցին:	14:35 Then there are books of Joshua, Judges, Ruth, the four Kings, the Chronicles, which contain the marvellous works of God with the record, from time to time, of the exact genealogy of the just nation, descending regularly down to Christ. They recount also the history of Israel, indicating what kings among them were agreeable to God, and those who were not; of how the Jewish people, because of their sins, were separated into two kingdoms, that of Israel and of Judah; and finally of their captivity:
14:36 Իսկ Սաղմոսք Դաւթի, եւ գիրք Սողոմոնի, զոր Կոհեղէթ եւ Շիրաթշիրիմ Եբրայեցիք, եւ Պառիմոն եւ Սամատան մեք անուանեմք, եւ երկոտասան մարգարէիցն եւ Եսայեայ, Երեմեայ, Դանիէլի եւ Եզեկիէլի գրենովն՝ ամենեքեան մարգարէութիւնք են վասն գալստեանն Քրիստոսի:	14:36 Then the Psalms of David; the books of Solomon, called by the Hebrews Koheleth and Shirat’shirim, but by us Parimon and Samatan. The books of the twelve Prophets, of Isaiah and Jeremiah, as well as Daniel and Ezekiel all contain the prophecies of the coming of Christ:
14:37 Արդ եթէ ի Հրէից ոք շփոթեալ ապականէր՝ ոչ էր հնար գրենոյն ողջ պահիլ. զի չարագործօղքն յայնոսիկ՝ նախ զթիւս գրենոյն ի բաց բառնային, եւ ի մի կամ յերկուս եւ կամ թերեւս աւելի յերիս գիրս ժողովիւր, զյաւելուածսն ի բաց բարձումն. քանզի ի նոսա դիւրագոյն է ջնջելն:	14:37 So if someone among the Jews had wished to falsify the writings, the completeness of the books would have had to suffer certain changes, for the sacrilegious men would have had to suppress some or reduce them to one, two, or three books at most and eliminate the rest, because thus it would have been much easier to deform them:
14:38 Եւ դարձեալ, որպէս կարծեմ՝ չես անտեղեակ թշնամութեանն որ ընդ մեզ քրիստոնեայսս եւ ընդ Հրէայսն, եւ ոչ վասն այլոյ միոյ ուրուք, այլ վասն խոստովանելոյն մեր զՅիսուս, եթէ սա է Քրիստոսն, որ եւ Որդի Աստուծոյ ի մարգարէիցն քարոզեցաւ. իսկ Հրէայքն ահա զսա ոչ ասեն Քրիստոս, այլ թէ եւ խոստովանին, թէ արժան է գալ Քրիստոսի՝ սակայն անհաւանք մնացեալք գրոց մարգարէիցն՝ եւ ո՛չ այսպէս որդի Աստուծոյ խոստովանին զՔրիստոս:	14:38 I suppose, too, that you are not ignorant of the enmity which exists between us Christians and the Jews, the sole cause of which being our belief in Jesus as the Christ, the Son of God as preached by the Prophets. The Jews, on the other hand, while admitting the future coming of the Christ, have rejected Jesus being the Christ, have set themselves against the testimonies of the Prophets, and have been unwilling to recognize the Son of God in the person of Christ:
14:39 Արդ ապա զիա՞րդ ապականիչք գրենոյն զայսպիսի հաստատուն եւ անտարակուսելի վկայութիւնս յիւրեանց գրեանն թողին եւ կամ ինքեանք յաւելին, որք ոչ կարօղ են ի վերայ այլոյ ուրուք իմանալ, թէ եւ յոյժ ոք բռնադատեսցէ զբանն, եթէ ոչ ի վերայ մարմնացելոյ Որդւոյն Աստուծոյ:	14:39 So how can one admit that those who might have falsified the books would have left, or would themselves have added so many indubitable testimonies, which, no matter how much violence is done them, cannot be applied to any other than the incarnate Son of God:
14:40 Ընկալ եւ զերրորդ պատասխանիս: Գերութիւն Հրէիցն նախ քան զմարմնով գալուստն Քրիստոսի եղեւ. իսկ զիա՞րդ առ նովաւ հաստատուն կացեալ էր եւ տաճարն եւ կտակարանքն եւ քահանայութիւնն, որպէս եւ յայտ իսկ է ի սրբոց աւետարանացն, որպէս դու իսկ վկայեցեր զտեառնէն, զթլփատութենէն եւ զայլոցն մի ըստ միոջէ, զոր ըստ աւետարանացն կատարեաց:	14:40 Hear my third response. The captivity of the Jews took place long before the coming of Christ in the flesh, so how could it be that, the temple, the testaments, and the priesthood continued to exist during Christ’s period, as the Gospels affirm. You yourself confirm that the Lord Himself submitted to circumcision and the other ceremonies, one after the other, in accordance with the Gospels:
14:41 Եւ զայս ոչ յաղագս այլ ինչ իրաց երեւի արարեալ, այլ զի արդարացուսցէ զիւր ասացեալսն ի ձեռն մարգարէիցն, եւ ցուցցէ թէ չեն հակառակ նմա, այլ սիրելիք եւ հաստատուն վկայք անտեսութեանն նորա խորհրդոց:	14:41 He underwent all that with the object of proving that it was He Himself who had, through the words of the Prophets, ordained these ceremonies, and that far from being contradictory to Him, they were pleasant and served as solid testimonies to His economy and His mission:
14:42 Եւ ո՞րք էին կտակարանքն որ առ Հրէայսն՝ եթէ ոչ գրեանն մարգարէից, որ յետ երկուց գերութեանցն, Իսրայելի եւ Յուդայ՝ առ Հրէայսն կային մինչեւ ի ժամանակս Փրկչին մերոյ. յորում բազում վկայութիւնս տէրն, յուսուցանելն զանհաւան Հրէայսն՝ յիշեաց յաւետարանսն: Գերեցան ի Նաբուգոդոնոսորայ ազգն Հրէից. այլ աստուածային այցելութիւնն ոչ ետ նոցա թոյլ ըստ այժմու գերելոյդ կատարել. այլ զբովանդակ ազգն բնակեցոյց ի տեղիս յորս կամեցաւ:	14:42 All the Jews possessed were the books of the Prophets, which, having traversed the two captivities of Israel and Judah, continued to exist up to the time of our Savior, and from which, the Lord drew the major part of His testimonies in preaching to the hardened Jews. The Jewish people were carried into captivity by Nebuchadnezzar, yet the divine protection did not permit them to be dispersed as we see in our own days; God established the entire nation in the land which He had decreed:
14:43 Ընդ նոսա էին եւ գրեանն, այլ եւ ոմանք ի մարգարէիցն, որպէս Եզեկիէլ ասէ զինքենէ, թէ «ես էի ի մէջ գերութեանն առ ափն Քոբար գետոյ». եւ Անանիանքն երանելիք ի Բաբելոնի ընկեցան ի հնոցն, եւ մեծն Դանիէլ ի Բաբելոնի մարգարէացաւ եւ անդ ընկեցաւ ի գուբն առիւծուց, եւ ամեն Եսթերայ իրքն ի նմին գործեցան:	14:43 Not only did this people carry with them the Testament, but also some of the Prophets, as Ezekiel says of himself that “I was among the exiles by the river Chebar” [Ezek. 1:1]. Also the blessed Ananians were cast into the fiery furnace in Babylon. Moreover, the eminent Daniel prophesied in Babylon, for it was there that he was cast into the lions’ den:
14:44 Բայց զի ընդ նոսա էին գրեանն՝ լուր Հոգւոյն սրբոյ ի Սաղմոսին ասացեալ մարգարէիւն վասն գերելոյն Հրէից, որ թէպէտ տակաւին չէր եղեալ՝ այլ զանսխալ պատահումն իրացն նշանակեաց ի [ՃԼՂ] սաղմոսին ասելով, «առ գետովքն Բաբելացւոց, անդ նստէաք եւ լայաք, որպէս յիշեցաքն զՍիօն. ի միջի նոցա ուռեաց կախեցաք զգործարանս մեր: Զի անդ հարցանէին գերիչք մեր զբանս երգոց, եւ տարիչք մեր՝ զբանս օրհնութեան:	14:44 There it was also that the events of the history of Esther took place. As far as the captives taking the Testament with them, you should hear what the Holy Spirit says through the Prophet in the Psalms relative to this captivity of the Jews. This captivity had not taken place, yet he announces it in an unmistakable manner in [Psalm 136], saying: “By the waters of Babylon, there we sat down and wept, when we remembered Zion. On the willows there we hung up our lyres. For there our captors required of us songs, and our tormentors words of praise. ’’:
14:45 Իսկ որ ասացեր «մարդկան հանճարով գրեալ զգրեանս»՝ գիտեմ զի զառ ի յԵզրէ զերկրորդումն կամիս բամբասել, զի թէպէտ եւ եղեն ի վերայ նորա շնորհք Հոգւոյն սրբոյ, եւ առանց վրիպանաց գրեաց զամենայն: Եւ յորժամ միանգամայն ազգն, յաշխարհացն յորս սփռեցան, դարձան յԵրուսաղէմ բերելով ընդ իւրեանս զգրեանն՝ երեւեցաւ եւ անդ սքանչելեացն Աստուծոյ գործ. զի եւ ոչ մի ինչ ի հնոյն եւ առ ի յԵզրէ պատմութենէն գտաւ պակաս:	14:45 You have stated that “the Testament was composed by human genius.” I know that you attack the second edition that Esdras composed. Yet this man possessed the grace of the Holy Spirit, and he composed everything infallibly, as is proved by the fact that when all the people returned from captivity and came back to Jerusalem, bringing with them the Testament, there was seen the marvellous work of God, for when it was compared with the edition of Esdras, the latter was found completely in conformity with the former:
14:46 Եւ որ ասացերն «մարդիկ էին եւ մոռացմամբ ըմբռնէին»՝ մարդիկ հանապազ յամենայնի տկարք են եւ պակասամիտք եւ մոռացկոտք. իսկ Աստուած յաւիտենական, որ մեծ է զօրութեամբ՝ այսպէս եւ իմաստութեան ոչ ունի սահման եւ եզր, որ խօսեցաւ ընդ մարդկան ծառայիւք իւրովք մարգարէիւք. առ որում ոչ է կարծեաց կամ մոռացման ախտ: Նա խօսէր ի մարգարէսն, եւ ոչ ի մարդկային իմաստս թողոյր զնոսա:	14:46 You further said that “in their quality as men, the writers of the Testament were exposed to faults of memory.” It is true that every man is always feeble in every respect, is imperfect and forgetful. Yet God, who is eternal, whose power is great, and whose wisdom is without limitation, spoke to men through Prophets, His ministers. He who is exempt from forgetfulness and conjectures, it is He who speaks through the Prophets, without having need of human wisdom:
14:47 Բայց զքո Մահմետն չգիտիցե՞ս արդեօք մարդ, որոյ բանիւ միայն զայսքան սրբոց Աստուծոյ զվկայութիւնս ի բաց ընկենուս: Կամ որ ասացեր «մօտ լինել զսատանայ ի ծառայս Աստուծոյ». եւ զԱստուած ամենեւին ո՞չ:	14:47 But do you not regard your Muhammad as a man? Yet, relying on the simple word of Muhammad you disdain the testimonies of so many saints of God. You further say: “Satan finds himself near the servants of God.” As for God Himself, Satan never approaches Him:
14:48 Բայց որք բարւոքն խորհին՝ գիտեն, եթէ ի մինն, որ առանց վկայութեանց գրոց է՝ նմա՛ է մերձենալ սատանայի, քան թէ յայսքան սուրբս եւ վկայեալս յԱստուծոյ: Եւ որ յաղագս գրենոյն բան այսքանս բաւականասցի:	14:48 and reasonable people will know that he much rather approaches a person who is deprived completely of the testimony of the Scriptures, than such holy and authoritative people. This will sufficed as concerns the Scriptures:
14:49 Իսկ որ ասացեր «ոչ գտանել մեզ յօրէնսն Մովսիսի վասն արքայութեան եւ դժոխոց եւ դատաստանի եւ յարութեան»՝ ոչ կամեցար գիտել, եթէ ո՛րպէս կարէին մարդիկ ընդունել զգիտութիւնն Աստուծոյ, ա՛յնպէս ուսուցանէր զնոսա Աստուած:	14:49 In saying that “there cannot be found any reference to paradise or hell, to judgment and resurrection in the Law of Moses”, you show your unwillingness to comprehend the fact that men could only understand the knowledge of God in the measure whereby God would instruct them:
14:50 Եւ ոչ եթէ միով մարգարէիւ խօսեցաւ Աստուած ընդ մարդկան եւ միով ժամանակաւ, որպէս դու ասացեր, եթէ զոր ինչ պատուիրելոց էր Աստուած ազգի մարդկան՝ զամենայն ընդ Մովսիսի ձեռն պատուիրեաց, ո՛չ այդպէս. զի զոր ինչ նոցին պատուիրեաց՝ չպատուիրեաց զայն նոցա, որ յառաջ քան զՆոյ, եւ զոր Աբրահամու պատուիրեաց՝ չպատուիրեաց Նոյի, նոյնպէս զՄովսիսին՝ չպատուիրեաց Աբրահամու, եւ զոր Յեսուայն՝ չպատուիրեաց Մովսիսի, եւ զոր Սամուէլի եւ Դաւթի եւ այլոց մարգարէիցն յիւրաքանչիւր ժամանակս՝ չպատուիրեաց Յեսուայ:	14:50 God did not speak with man a single time only, nor through a single prophet, as you assume in supposing that God would institute all that was necessary through the ministry of Moses. That is not so. What He commanded Noah He did not demand of those who preceded him. Not all that He commanded Abraham did He command Noah, nor all that He commanded Moses did He command Abraham. Not all that He commanded Joshua did He command Moses, and what He commanded Samuel and David and all the other Prophets, in each epoch, He did not command Joshua:
14:51 Զի որպէս ասացաքն յառաջագոյն՝ այսպէս առ սակաւ սակաւ հաճեցաւ Աստուած զինքն եւ զկամս իւր ծանուցանել ազգի մարդկան: Զի եւ ոչ իսկ կարէին մարդիկ միահաղոյն բուռն հարկանել զսքանչելի գիտութենէ նորա:	14:51 Thus, as we have already said, God wished to reveal Himself and proclaim His will to man little by little; otherwise, they would have been unable to perceive His marvellous knowledge all at once:
14:52 Արդ եթէ զամենայնն ընդ միոյ մարգարէի ձեռն խօսեցեալ էր՝ ընդէ՞ր եւ զայլ մարգարէսն առաքէր Աստուած. կամ եթէ այնմ ամենայնի թոյլ տայր ապականիլ որպէս դուդ ասես՝ ընդէ՞ր բնաւ խօսեցաւ ընդ նոսա:	14:52 So, if God ought to have ordained all by a single Prophet, why should He send other prophets? And if He was going to let every-thing get falsified, as you pretend, why then speak through the Prophets at all:
14:53 Արդ թէեւ յառաջակրթութիւն էր Մովսիսին մարդկան եւ ոչ տակաւին կատարելագոյն՝ սակայն նշանակեաց Աստուած եւ ի նմա վասն յարութեան եւ դատաստանին եւ դժոխոցն:	14:53 Although the revelation made by God to Moses was only a preparation for the instruction of men, not a complete instruction, but nevertheless, God does mention in the Law the resurrection, judgment, and hell:
14:54 Վասն յարութեանն ասէ. «տեսէ՛ք, զի ես եմ Աստուած, եւ ո՛չ է այլ Աստուած բաց յինէն: Ես սպանանեմ եւ կեցուցանեմ, հարկանեմ եւ բժշկեմ, եւ ո՛չ ոք հանէ զձեզ ի ձեռաց իմոց:	14:54 As regards to the resurrection, God says: “See now that I, even I, am he, and there is no god beside me; I kill and I make alive; I wound and I heal; and there is none that can deliver out of my hand:
14:55 Եւ վասն դատաստանին ասէ. «սրեցի՛ց որպէս զփայլակն զսուսեր իմ, եւ ի խնդիր վրիժուց արձակեցի՛ց զաջ իմ»: Եւ դարձեալ՝ «խնդրեսցէ՛ վրէժս դատաստանաց թշնամեացն. հատուսցէ՛ եւ ատելեացն»: Իսկ վասն դժոխոցն՝ «զի հուր բորբոքեալ է, ասէ, ի բարկութենէ իմմէ, այրեսցէ՛ մինչեւ ի դժոխս ներքինս»: Իսկ զառաւել կատարելութիւնն եւ զսոցին աճումն այլովք մարգարէիւքն յայտնագոյն ասէ:	14:55 As regards to judgment, He says: “If I whet my glittering sword, and my hand takes hold on judgment, I will take vengeance on my adversaries, and will requite those who hate me.” [Deut. 32:41]. As regards hell (He says): “For in my anger a fire is kindled which shall burn unto the lowest hells.” [Jeremiah 17:4]. God brought these words to further development and completion by later Prophets:
14:56 Իսկ որ ասացեր «Մատթէոս, Մարկոս, Ղուկաս եւ Յովհաննէս գրեցին զաւետարանն»՝ գիտեմ՝ ընդ ճշմարտութիւն մեր քրիստոնէիցս նեղիս, եւ կամիս, զի ստութեանդ քոյ ընկեր գտանէիր, թէ ասէաք՝ թէ գրեալ իջոյց զայդ Աստուած յերկնից, որպէս դու վասն Փուրկանիդ քոյ ասես. թէպէտ եւ չեմք անտեղեակ, թէ եւ զքոյդ Օմար եւ ԱբուԹուռաբ եւ Սաղման պարսիկ գրեցին. եւ դուք ստելով համբաւէք, եթէ յերկնից իջոյց Աստուած:	14:56 As to your statement that “Matthew, Mark, Luke, and John have written the Gospel”, I know that this truth, recognized by us Christians, disturbs you, such that you seek to find accomplices for your lie. You would rather have us declare that it was written by God and brought down from the heavens, as you do for your Furqan, although we know that it was ’Umar, Abu Turab, and Salman the Persian, who composed that, even though you have deceitfully publicized that God sent it down from the heavens:
14:57 Արդ յայսմ ծանիր զճշմարտութիւն մեր քրիստոնէիցս: Զի թէ այդ այդպէս էր՝ զիա՛րդ դու զրպարտես, թէ յետոյ ստեցին յաւետարանսն կամ մեք եւ կամ այլ ոք: Զի՞նչ արգելոյր զանուանս աւետարանչացն ի բաց բառնալ եւ զայն գրել եւս, թէ Աստուած յերկնից ի խոնարհ իջոյց:	14:57 Recognize then the truth that abides with us Christians. If this was so, how dare you accuse us of pretending that, since that time, falsifications have been introduced into the Gospel, whether by us or by others? What could have hindered us from removing from it the names of the evangelists, or from adding that it was God who sent it down from the heavens:
14:58 Այլ եւ զայս տես, զի ոչ հաճեցաւ Աստուած ո՛չ իւր յանդիմանախօսութեամբ առանց մարմնոյ առ ժողովուրդս մարդկան, եւ ոչ հրեշտակս առ մարդիկ առաքելով խրատել զնոսա. բայց մարգարէս ի նոցունց ընտրեաց եւ զնոսա առաքեաց. վասն որոյ եւ տէրն յորժամ կատարեաց զամենայն յառաջագոյն սահմանեալս իւր, զորս ի ձեռն մարգարէիցն խօսեցաւ նախ քան զառնուլն մարմին, եւ գիտացեալ եթէ մարդիկ են կարօտ օգնականութեանն Աստուծոյ՝ խոստացաւ նոցա առաքել զՀոգին սուրբ պառակղտոս կոչեցեալ, այսինքն մխիթարիչ. զի տրտմէին իսկ եւ սգային յորժամ լսէին ի վարդապետէն իւրեանց եւ ի տեառնէն, թէ թողլոց է զնոսա:	14:58 Further, know this also, that God has not willed to instruct the human race either by His own incorporeal appearance or by sending down angels to meet people. He has chosen the way of sending them Prophets. It is for this reason that the Lord, having finished all those things that He had decided on be-forehand, and having announced them before the incarnation through the Prophets, knew that men still needed assistance from God and promised to send the Holy Spirit, under the name of Paraclete, that is the Comforter, to comfort them in the distress and sorrow they felt at the departure of their Lord and Master:
14:59 Եւ որպէս ասացաք՝ վասն այնորիկ զՀոգին սուրբ պառակղիտոս կոչեաց, որպէս զարդարեւ մխիթարիչ զնոսա վասն համբարձման նորա, եւ որպէս զյիշեցուցանօղ ամենայն խօսեցելոցն ընդ նոսա եւ գործելոցն առաջի նոցա, զորս եւ գրելոց էին ամենայն տիեզերաց: Արդ՝ գիտեա՛ զի պառակղիտոս մխիթարիչ անուանի եւ ոչ Մահմատ. այսինքն գոհանամ, եւքառիստէ ի մեր լեզու եւ ո՛չ պառակղիտոս:	14:59 I repeat, it was for this reason that Jesus called the Holy Spirit the Paraclete, since He meant to comfort them His disciples for His ascension, and remind them of all that He had said, all that He had done before their eyes, all that they were called to propagate throughout the world by their writings. Paraclete thus signifies “comforter”, while Muhammad means “to give thanks”, or in our own tongue, “to render grace” eucharistein, a meaning which has no connection with the word Paraclete:
14:60 Արդարեւ առանց թողութեան է հայհոյութիւնս այս, որպէս ասաց տէրն յաւետարանսն, եթէ «որ հայհոյէ զՀոգին սուրբ՝ մի՛ թողցի նմա»: Զի՞նչ չարագոյն քան զայս հայհոյութիւն՝ եթէ զՀոգին սուրբ ասէք զայր մի օտար ի գիտութենէ գրոցն Աստուծոյ:	14:60 This blasphemy, in fact, is unpardonable, as the Lord says in the Gospels: “Blasphemy against the Holy Spirit will not be forgiven.” [Matt. 12:31]. Can there be a blasphemy more terrible than considering the Holy Spirit a person completely ignorant of the Scriptures of God:
14:61 Եւ զի զՀոգւոյն սրբոյ տէրն ասաց՝ լո՛ւր նոցին իսկ ասացելոցն. «իսկ մխիթարիչն Հոգին սուրբ, ասէ, զոր առաքեսցէ հայր յանուն իմ՝ նա ուսուսցէ ձեզ զամենայն եւ յիշեցուսցէ ձեզ զոր ուսուցի ձեզ»: «Զոր առաքեսցէ հայր յանուն իմ» ասէ, եւ քո Մահմետն ոչ եկն յանուն տեառն մերոյ, այլ յիւր անուն. եւ Հոգին սուրբ սրբոց ասաց եւ ոչ մարդկան, այսինքն աշակերտաց. եւ դու ինքնին գիտես զի ոչ երբէք տեսին առաքեալքն տեառն զՄահմետն քո:	14:61 As to what the Lord has said concerning the Holy Spirit, give heed to what He says: “But the counsellor, the Holy Spirit, whom the Father will send in my name, he will teach you all things, and bring to your remembrance all that I have said to you.” [John 14:26]. He also adds: “Whom the Father will send in my name”, whereas your Muhammad did not come in the name of our Lord, but in his own name. Jesus promised the Holy Spirit to the saints, that is, to His disciples, not to men in general, and you know well that His disciples did not live to see your Muhammad:
14:62 Արդ որպէս վերագոյնն ասացի՝ ընդ միոյ միոյ մարգարէի ձեռն ըստ ժամանակաց զիւրոյ աստուածութեանն գիտութիւն ուսուցանէր Արարիչն մեր:	14:62 As I have already said earlier, our Creator spread the teaching of His divine knowledge by His Prophets successively, one by one, and yet, even through them all:
14:63 Բայց եւ ոչ մարգարէիւքն կատարեաց զամենայն՝ գալ յաւիտենական արդարութեանն, որպէս Աստուած ի ձեռն Դանիէլի մարգարէին. զի զերիս յայտնեաց Աստուած փոփոխմունս, որովք ի ճշմարտագոյն աստուածգիտութիւնն մարդիկ յառաջ գալ կարասցեն, ի կռապաշտութեանն խաւարէ ի չափաւոր ճաճանչ օրինացն լուսոյ, եւ անդուստ ի հզօրագոյն լոյսն Քրիստոսի աւետարանիս, եւ յաւետարանէ անտի ի հանդերձեալ անգիշեր լոյսն:	14:63 He did not achieve the eternal justice that was to come. By the ministry of the Prophet Daniel, God has revealed to us the three periods through which the world shall arrive at a most truthful knowledge of God. First, mankind shall come out of the shadows of idolatry, and shall arrive at a certain degree of knowledge under the light of the Law. From there on men shall pass to the clearer light of the Gospel of Christ, and finally, from the Gospel to the perpetual light of the world to come:
14:64 Զչորրորդ փոփոխումն կամ վարդապետութիւն կամ խոստումն՝ մարդիկ յայլոց մարգարէից ոչ ընկալան. այլ զնորին հակառակն եւ պատուէր յոլովակի ի նոյն ինքն Փրկչէն՝ ո՛չ զոք մարգարէ կամ առաքեալ յետ աշակերտացն իւրոց ընդունել:	14:64 None of the Prophets has announced to the world a fourth period, whether for doctrine or for the promises. On the contrary, we are warned constantly by the Savior Himself not to admit any other Prophet nor any Apostle after the death of His disciples:
14:65 Իսկ որ ասացեր յետ աշակերտացն տեառն յեօթանասուն եւ յերկուս բաժանեալ մեզ մասունս՝ չէ՛ այդպէս. քանզի մի՛ ստութեամբ զքեզ մխիթարել կարծիցես զմեր սխալանս ինչ օրինակ առնելով: Եւ արդարեւ աղարտելի է քոյդ, որ ոչ է նման ծառայիցս Աստուծոյ:	14:65 You have further stated that, after the death of the disciples of the Lord, we became divided into seventy-two sects. This is not true, so do not think of consoling yourself by this lie which you pretend is based on our error. In fact, the blame is applicable in your very case, whereby your divisions are not like those who serve God:
14:66 Եւ զիա՛րդ է՝ ես ասացից. միոյ լեզուի է վարդապետութիւնդ ձեր եւ միոյ ազգի, եւ ժամանակ երեւման դորա, որպէս դուքդ ասէք՝ [Ճ] ամ, փոքր ինչ աւելի կամ պակաս: Արդ յայսքան սակաւ ժամանակեան եւ միոյ ազգի ուսման գտանեմք բազում որոշմունս:	14:66 This is what I mean: According to your own people, it has been a hundred years, more or less, since your religion appeared in the midst of a single nation speaking a single language. Yet this religion, so young, and professed by a single nation, already presents numerous schisms:
14:67 Այլ որ ի գիտութիւն մեր հասին՝ են այսոքիկ. Քաւզի, Սաբարի, Թուրապի, Կնարի, Մուրջի, Բասզի, անաստուած Ջահդի, որք ուրանան զէութիւնն Աստուծոյ եւ զյարութիւնն եւ զասացեալ քոյ մարգարէն, Հարիւրի:	14:67 a few of which have come to our attention as follows: The Kouzi, the Sabari, the Tourapi, the Kentri, the Mourji, the Basli, further the Jahdi, who deny both the existence of God, and the resurrection, along with your pretended Prophet, and the Hariuri:
14:68 Եւ այս Հարիւրիս երկու. մի մասն ոչ է խռովասէր, եւ միւս մասն այնքան ունի առ ձեզ հակառակութիւն եւ ատելութիւն, որ լաւագոյն համարի զսպանանելն զձեզ քան զամենայն արդարութիւն, անաստուած եւ թշնամի զձեզ կարդալով եւ գիտելով. իսկ մեռանելն ի ձէնջ՝ առաջին ամենայն բարեգործութեանց համարի: Եւ այս գործի ի վերայ այդր, զի դու սրով կոտորելով զայնոսիկ, որ փոքր մի խորշին ի կարծեաց քոց՝ խորհիս մեղանչել յԱստուած:	14:68 The last mentioned, the Hariuri, is again divided into two, one of which is rather peaceable, but the other (is so much full of hatred and enmity against you), that they call you both infidels and enemies, considering the assassination of persons preferable to any other justice, and regarding death at your hands as the foremost of meritorious works. Such acts take place among you. As for yourself, have you not thought that by exterminating those who differ a little from your opinions, you are committing a crime against God:
14:69 Արդ եթէ ի քոյումդ աւադիկ գտանին այնպիսի իրք, որ մի ազգ էք, մի լեզու, մի ազգապետ, նոյն եւ իշխան եւ քահանայապետ եւ դահճապետ՝ թէ արդարեւ մարդկային իմաստիւք էին հաւատք քրիստոնէիցս՝ զի՞նչ զարմանք էին վատթարագոյն եւս հաւատ քան զձերդ ի մեզ լինել:	14:69 If such acts take place among you, who form one single people speaking a single language, and having at your head a single person, who is at the same time chief, sovereign, pontiff and executioner, would it be astonishing that the Christian faith, were it the invention of some human wisdom, should become worse than yours:
14:70 ամք [Պ] են, փոքր ինչ պակաս կամ աւելի, յորմէ հետէ Քրիստոս երեւեցաւ, եւ տարածեցաւ աւետարանն, ընդ ամենայն ազգս եւ լեզուս մարդկան ի ծագաց մինչեւ ի ծագս տիեզերաց, ի Յունաց եւ ի Հռոմայեցւոց քաղաքավարութիւնս եւ ի բարբարոսսն հեռաւորս. եւ եթէ է ինչ սակաւիմացութիւն՝ եւ այն վասն լեզուին այլայլութեան:	14:70 Yet it is now eight hundred years, more or less, since Christ appeared, and His Gospel has been spread from one end of the earth to the other, among all peoples and all languages, from the civilized countries of Greece and Rome to the most remote countries of the barbarians; and if there some minor divergence among Christians is found, it is because of the differences of language:
14:71 Փոքր ինչ, որպէս ասացի, բայց ոչ այդպիսի աննուէր թշնամութիւն որպէս քոյոյդ: Զի որ [ՀԲ] ասացեր՝ մի՞ զայնոսիկ, որք պիղծք եւ աղտեղիք էին ի հեշտասիրութեան եւ ամբարշտեալք յԱստուծոյ, որպէս եւ զայլ հեթանոսսն՝ բերեալ մեզ համարիս, որ զգարշութիւնն իւրեանց ամենասուրբ անուամբն Քրիստոսի թագուցանել կարծեցին, եւ քրիստոնեայ ինքեանք զինքեանս կոչեցին. որոց հաւատքն հայհոյութիւն էին եւ մկրտութիւնն եւս պղծութիւն, զորս ի դառնալն իւրեանց ի պղծութենէն՝ սուրբ եկեղեցին մկրտէր իբրեւ զհեթանոսսն, զորս վաղ եբարձ Աստուած ի միջոյ, եւ չգտանին ուրեք հետք:	14:71 I have said minor, because there has never been that bitter hostility among us such as one sees among you. It would appear that, among the seventy-two, you have included all the voluptuous, impure, unclean, and impious people who conduct themselves like pagans, and among whose number you count us. But these are people who disguise their own admonitions under the holiest name of Christ, professing themselves to be Christians, but whose faith is only a blasphemy, and their baptism only a desecration. When lapsed manifest their intention of abandoning their detestable life, the Holy Church receives them into her bosom only after administering baptism to them, just as with pagans, indeed, God has long since made them disappear so that one no longer sees them:
14:72 Եւ եօթանասունս կոչէին ի մեզ քրիստոնեայք, եւ ամենեքին զնոյն սուրբ եւ զյաւիտենական կենացն գրաւական ընկալան զմկրտութիւնն: Եւ եթէ իցեն ինչ բանք ուրուք ի նոցանէն վասն փոքու իրիք՝ եւ այն ի հեռաւորսն եւ յայլալեզուսն, եւ մանաւանդ յայնոսիկ, որ ի մէջ ձերոյ բռնակալութեանդ բնակեալ են՝ սակայն քրիստոնեայք են եւ ոչ վերստին պէտս ունին մկրտութեան:	14:72 As for us, we are accustomed to designate the Christians as seventy races, which have all received holy baptism, the assurance of eternal life. If some questions of minor importance cause agitation among them, especially among some of them who live far from us and speak a tongue other than ours; above all those who have fallen under your tyranny, yet they are none the less Christians, these have no need to be baptized anew:
14:73 Եւ այս չեն ինչ զարմանք, եթէ յոյժ հեռաւորքն եւ այլալեզուքն չեն այնքան տեղեակք, որքան պարտն է, ճշմարտութեան աւանդիցն. սակայն նոյն գիրք յիւրաքանչիւր լեզուսն ողջ պահեալ, նոյն աւետարան առանց ամենայն սխալանաց:	14:73 In any case it is nothing strange that Christians, who live as foreigners afar off, have not been able to acquire a closer acquaintance with the traditions of the truth, such as they ought to have. Yet the Scripture are the same, conserved intact in each language. The Gospel is the same, without any variation:
14:74 Եւ արդ զյոլով լեզուսն թողից, յորս այս սքանչելի եւ փրկական աստուածգիտութիւնս բաշխեցաւ, բայց զսակաւսն յիշեցից. առաջին՝ մեր Յունացս. երկրորդն՝ Հռոմայեցւոցն, երրորդն՝ Եբրայեցւոցն. չորրորդն՝ Քաղդէացւոցն. հինգերորդն՝ Ասորւոցն. վեցերորդն՝ Եթովպացւոցն. եօթներորդն՝ Հնդկացն. ութերորդն՝ ձեր Սառակինոսացդ. իններորդն՝ Պարսիցն. տասներորդն՝ Հայոցն. մետասաներորդն՝ Վրացն. երկոտասաներորդն՝ Աղուանիցն:	14:74 Without mentioning the various languages in which the wonderous and salvific knowledge of God has been spread abroad, let me indicate a few of them: First our Greek language, second the Latin, third the Hebrew, fourth the Chaldaean, fifth the Syriac, sixth that of the Ethiopians, seventh that of the Indians, eight the language of the Saracens, which is yours, ninth that of the Persians, tenth the Armenian, eleventh the Georgian, twelfth the Albanian:
14:75 Եւ արդ ըստ քո ասացուածիդ՝ գրեթէ միոյ կամ զերկուց ազգաց փոփոխէր ոք զգրեանն արդեօք. իսկ զիա՞րդ եւ զայլոց եւս ազգաց, զորս յոյժ հեռաւորս գիտէք ի մէնջ եւ ի միմեանց օտար լեզուօք եւ սովորութեամբք: Բայց դուք սովոր էք առնել զայսպիսիս, մանաւանդ Հաջաջն այն, որ ի կողմանս Պարսից առ ի ձէնջ ազգապետ կացեալ՝ ժողովեաց զամենայն հին գրեանն ձեր, եւ ա՛յլ ըստ իւր ախորժակացն գրեաց եւ բաշխեաց ընդ ամենայն ազգն ձեր. զի կարի դիւրագոյն էր ի միում ազգի եւ ի միում լեզուի գործել զայսպիսի ինչ, որպէս գործեցաւն իսկ:	14:75 Following to what you say, one or two of these people have introduced changes in the books in their respective languages. How can one admit that these changes are to be found also in the books of other people, dwelling, as you well know, far from us, and differing from us both in their language and their habits. You yourself, on the contrary, have already shown the habit of committing such falsifications, especially in the case of a certain Hajjaj, named by you as Governor of Persia, who gathered up all your ancient books and replaced them with others composed by himself, according to his taste, and spread everywhere in your nation. This was easier by far to undertake among a people speaking a single language, a task which was indeed achieved:
14:76 Եւ թէպէտ այսպէս՝ սակաւք մնացին ԱբուԹուռաբայ գրեանն, զի ամենեւին նա ոչ կարաց բառնալ: Իսկ մեք նախ զի պատուէր սաստիկ ընկալաք յԱստուծոյ՝ չյանդգնել յայսպիսի իրս. եւ դարձեալ եթէ յանդգնեալ ընդդիմանայր ոք հրամանի նորա՝ անհնար էր զբաժանեալսն յայսքան լեզուս դարձեալ ի միասին հաւաքել եւ խնամով ըստ իւրաքանչիւր լեզուի փորձել, ոչ զոյլ եւ պետ թարգմանս յուզել եւ նստուցանել, զի ի բաց բարձցեն ի գրենոյն՝ զոր բան կամիցին, եւ յաւելցեն՝ զոր ախորժեսցեն:	14:76 Nevertheless, a few of the works of Abu Turab escaped from this destruction, for he (Hajjaj) could not make them disappear completely. Such a thing as this would have been impossible among us. First of all, because God has given us the strictest order not to even dare undertaking such an audacious enterprise. Secondly, because even in spite of God’s prohibition, if someone ever dared to act so, it would have been impossible for him to gather all the books spread out in so many different languages, find and bring together skilled interpreters, and have them examine the books and make any addition or subtraction on their own:
14:77 Եւ զայս ոչ անգիտանաս, եթէ հակառակութիւնք են ի մեզ քրիստոնեայսս, որպէս եւ դուդ ասացեր, թէպէտ եւ ոչ վասն կարեւորագոյն ինչ իրաց, զիա՞րդ եւ զգրեանն ոչ փոփոխէին ազգքն ըստ իւրաքանչիւր կամաց: Արդ չգործեցաւ ինչ այսպիսի ի մէջ քրիստոնէիցս ոչ ի հեռաւորս եւ ոչ ի մօտաւորս. եւ դու մի՛ յաճախեր զստելդ, զի մի եւ զսակաւ արդարն անհամեսցես:	14:77 You are well aware, since you mention the fact that there exists enmity among the Christians, regarding questions of little import, whether or not nations should introduce changes in the Book according to their opinions. Yet no such thing has taken place, neither amongst those who find themselves far from us, nor among those who live near us. Refrain then from making things up, lest you nullify the little truth there is in what you say:
14:78 Բայց ընդ այս յոյժ զարմանամ, զի խոտես զաւետարանսն տեառն եւ զմարգարէիցն գիրս, ասելով, թէ խանգարեցին մարդիկ զնոսա, եւ որպէս կամեցան գրեցին. եւ դու զվկայութիւն անհաստատ կարծեացդ քոց անդուստ ջանացար ժողովել եւ զբան զոր առնուս ի վկայութիւն՝ ի բաց բաժանես, զի ուր հայր գրեալ է՝ տէր կամ Աստուած փոխեալ դնես:	14:78 But I am greatly astonished as you show such disdain with regard to the Gospels of our Lord and the books of the Prophets, regarding them as falsified and recomposed by men according to their ideas. In order to support your inconsistent opinions, you make citations from them (the Scriptures) which you twist and modify at will. Whenever, for example, you come across the word ’Father’, you replace it with ’Lord’, or sometimes with ’God’:
14:79 Եթէ արդարութեան ինչ ես ի խնդիր՝ կամ հաւանել պարտիս գրենոյն եւ ապա առնուլ զնոսա ի վկայութիւն, կամ եթէ խոտես՝ որպէս ասես թէ խանգարեալք են՝ չառնուլ վկայութիւն ի նոցանէն: Պարտիս եւ ունել զերրորդն. զվկայութիւնսն, զորս առնուս՝ ոչ շրջել զնոսա ըստ քոյդ կամաց. այլ որպէս ի գրին կայ՝ այնպէս ասել զնոսա:	14:79 If you are carrying on research in the interests of truth, you ought to respect the Scriptures before citing them. Or, if you disdain them as corrupt, you ought not to use them for citation. Finally, if you do cite them for purposes of reference, you are obliged to quote them exactly as they are found in the books, without modifying them in the way you do:
14:80 Յոյժ դժուարին է ծառայիցն Աստուծոյ, որք հնազանդեալ են հրամանաց նորա՝ խօսել ընդ ձեզ. զի այլ հեթանոսքն, յորժամ լսեն զանուանս մարգարէիցն եւ կամ զառաքելոցն՝ ի ծաղր ուժգին շարժին. իսկ դուք թէեւ զանուանսն ոչ անարգէք, այլ զբանս նոցա քամահէք, մանաւանդ թէ զխօսողին նոքօք:	14:80 It is very difficult indeed for the servants of God who are under His command to communicate with you. When other pagans hear the names of the Prophets or the Apostles, they begin to laugh rather strongly but, though you do not despise their names you turn their words into ridicule, especially you ridicule the speaker himself:
14:81 Ապա թէ ոչ զի՞նչ արասցուք զասացեալսն առ Մովսէս «Ես եմ Աստուած Աբրահամու եւ Աստուած Իսահակայ եւ Աստուած Յակոբայ». եւ կամ թէ «Եկա՛յք, արասցուք մարդ ըստ պատկերի մերում եւ ըստ նմանութեան». եւ կամ թէ «Եկա՛յք, իջցուք եւ խառնակեսցուք զնոսա». եւ կամ թէ «Տէր տեղաց ի Սոդոմ եւ ի Գոմոր հուր ի տեառնէ», տէր ի տեառնէ: Եւ այս ի Մովսիսի գրոցն, զորս ոչ ընթերցար դու եւ ոչ օրէնս ուսոյցն քո:	14:81 Listen to what Moses was told: “I am the God of Abraham, the God of Isaac, the God of Jacob” [Exodus 3:15]; “Let us make man in our own image, after our likeness”, [Genesis 1:26]; “Come, let us go down, and there confuse their language [Genesis 11:7]; “The Lord rained on Sodom and Gomorrah (brimstone and) fire from the Lord” [Genesis 19:24]. These I quote from the books of Moses which you have not read, neither you nor your legislator:
14:82 Զի՞նչ, ցհրեշտա՞կսն կարծիցես դու ասել Աստուծոյ այսպիսի ինչ, որք եւ տեսանել զնա ոչ կարեն: չեմք որպէս զքեզ եթէ վայրապար եւ հարեւանցի կարծեմք զգրոց Աստուծոյ զասացուածս: Ցո՞վ պատշաճ էր ասել Աստուծոյ այսպիսի բանս, եթէ ոչ առ Բանն իւր, որ է կերպարան էութեան նորա եւ ճառագայթ լուսոյ փառաց նորա, եւ զՀոգին սուրբ, որ սրբէ եւ լուսաւորէ զամենայն: Եւ զրպարտիմք ի ձէնջ իբրեւ զերից աստուածոց խոստովանօղ:	14:82 Do you believe that it is to angels, who dare not look upon Him, that God is addressing these words? We do not permit ourselves to think, as you so often do, that such passages coming from the Book of God, are empty and futile. To whom then could it be that God is addressing these words, if not to His Word, who is the image of His substance, the ray of the light of His glory, and to the Holy Spirit, who sanctifies and enlightens all? And yet we are accused by you of confessing three gods:
14:83 Լո՛ւր եւ ապա պատասխանեա, աղաչեմ. այլ իմն է արեգակն եւ այլ ճառագայթք նորա, թէպէտ եւ յարեգականէ անտի է, եւ առանց ճառագայթիցն արեգակն ոչ է արեգակն. եւ եթէ ասէ ոք զճառագայթսն ծնեալ յարեգականէ առանց ախտի կամ իգականի՝ ոչ ստէ: Եւ թէպէտ այլ ինչ է արեգակն եւ այլ ինչ ճառագայթն՝ ոչ եթէ վասն այնորիկ երկու արեգակունք իցեն:	14:83 Listen to this, I beg you, and then answer to it. Although the sun is one and the rays emanate from it, yet the sun is one thing and the rays something different. Yet take away these rays and there is no more sun. And if any one says that the rays generate directly from the sun, without the concourse of any other power like the mixture of the sexes, such a person would not be deceiving himself. In effect, though the sun is other than its rays, their union does not make two suns:
14:84 Բայց քեզ արդեօք չթուի՞ այսպէս: Արդ եթէ այսմ լուսոյ, զոր աչօքս մեր տեսանել կարեմք, եւ արարած է Աստուծոյ, երեւի այսպիսի մաքուր յախտէ ծնունդ, որ եւ գիշերաւ ծածկի եւ արգելանաւ շինուածոց՝ ո՞րչափ եւս առաւել ինձ իմասցիս զաստուածայնոյն ինքնեղ եւ ինքնաբաւական եւ անգիշեր լուսոյն:	14:84 Are you not convinced of this? So, if this light, visible to the eye and created by God, which the night obscures and which the height of the buildings intercepts, seems to us to proceed from a birth so pure, what will be (the purity) of a divine birth, which proceeds from a spontaneous, an ever sufficient light whose splendor nothing dims:
14:85 Եւ զայս հարկաւորեցայ օրինակաւ իւիք ցուցանել. զի պատուիրելոցն Աստուծոյ ի գիրս ոչ հաւանիս, այլ զքոյ կամսդ վեհագոյն քան զնոսա համարիս. զորս կամիսն՝ գրես ի նոցանէ, եւ զորս ոչն կամիս՝ խոտես եւ ի բաց ընկենուս:	14:85 I was forced to make use of this example in order to convince you, because you pay no attention to what God orders us in the Holy Scriptures; as it is, you give highest consideration to your own will as compared with (divine orders). Consequently, you take from them what pleases you and change or delete what is not in accordance with your views:
14:86 Անիծեա՛լ ամենայն մարդ, որ երկուս կամ երիս խոստովանի աստուածս, զի հարկ է զայնոսիկ այլացեղս եւ այլասկզբունս ասել: Այլ մեք մի գիտեմք զԱստուած, արարիչ երկնի եւ երկրի, ոչ անբան, այլ ամենասուրբ եւ արուեստաւորիչ իւրով Բանիւն, որով արար եւ ունի զարարածս:	14:86 Cursed is the man who professes two or three divinities emanating from different origins. For our part, we know only one God, the Creator of heaven and earth, rational, whose Word, holy and ingenious, created all things and governs them:
14:87 Որոյ բան ոչ իբրեւ զմեր բանս յետ խօսելոյն լուծեալ եւ ի բաց բարձեալ, եւ մինչչեւ խօսեալ՝ ոչ լուեալ եւ ոչ ծանուցեալ: Զսա գիտեմք Աստուծոյ Բան, ճառագայթ անխաւար եւ անորակ լուսոյ, ոչ որպէս արեգական ճառագայթիցն եւեթ ծնունդ, այլ ի վեր քան զկարողութիւն ասացուածիս մեր:	14:87 And this Word is not like ours, which, as long as it has not proceeded from our mouths, remains incomprehensible (to others), and as soon as it has gone out, decomposes and dissipates. This Word is what we recognize as the Word of God, the ray of light without quality and which nothing dims, a ray which is not originated like those of the sun, but is of a quality so eminent as to surpass the intelligence and all explanation:
14:88 Զսա կոչեն Որդի աստուածային գիրք, ոչ ախտաւոր կարօտութեան եւ աղտեղի ցանկութեանց ծնունդ, այլ զոր օրինակ յարեգականէ ճառագայթք, եւ որպէս ի հրոյ լոյս, եւ բան ի մտաց: Եւ այս որչափ մարդկայինս կարաց թարգմանել լեզու զԲանին Աստուծոյ առ յԱստուծոյ ունել զգոյութիւն:	14:88 It is this Word which Scriptures call the Son of God, engendered by Him not under the dominance of passion such as is of earth, but as the rays are born from the sun, as light originates from fire, and as word emanates from reason. This is all that human language can say with regard to the Word of God, emanating from God:
14:89 Եւ ապա քանզի ոչ ինչ պատուական է Աստուծոյ յարարածս իւր քան զմարդն, վասն զի եւ դու խոստովան լինիս, եթէ հրամայեաց Աստուած հրեշտակաց երկիր պագանել Ադամայ, թէպէտ եւ յաստուածային գիրս զայդ ոչ գտանեմք: Արդ Ադամ մարդ էր՝ գեղեցիկ վկայեցեր բամբասեալ զքոյին հպարտութիւնդ. զի որ մարդկան ոչ երկրպագեսցեն գիտասցեն ընդ որս դասեսցին, որպէս ասացեր:	14:89 Now, among creatures, there is no being more precious before God than man, as you yourself confess (in mentioning) that the angels were commanded by God to bow down before Adam, a fact unknown to the Holy Scriptures. Adam was a man, (and in rendering him such homage) you have well evidenced your pride, so let everyone know what place those who are willing to render homage to man ought to occupy, as you have said:
14:90 Արդ ի պատկեր Աստուծոյ եղեւ Ադամ, յայտ է: Զի՞ արդ, զայսպիսի ախտաւոր, ընդդիմահար մարմի՞նս կարծիցես՝ Աստուծոյ ասել պատկեր իւր. ո՛չ, այլ զիւր եւ զԲանին իւրոյ եւ զՀոգւոյն իւրոյ զնմանութիւն եդ ի նմա, զհոգի, զմիտս եւ զբան: Զսոսա ի սմա հաւաքեալ կառոյց, եւ ընդ ինքնիշխանութեանն շրջարկեալ պատիւ՝ եղեւ Աստուծոյ պատկեր:	14:90 It is evident that Adam was created in the image of God, but do you believe that it was his material body full of infirmities which God created in His image? Never. On the contrary, it was his soul, reason and word which God created in the image of His Spirit and His Word. Man, being created in this manner and receiving free will, became the image of God:
14:91 Սա խաբանօք բանսարկուին անկաւ ի պատւոյն, զոր ետ սմա Արարիչն, անարգեալ եղեւ մոռացմամբ ստեղծօղին իւրոյ եւ վարուք անառակ եւ գարշելի ցանկութեամբ, պիղծ եւ պէսպէս գիճութեամբք կելով, ատելութեամբք, զրկութեամբք միմեանց, սպանութեամբք, եւ որ վերջին եւ առաջին է ամենայն չարեաց՝ կռապաշտութեամբք, եւ այնպիսի պոռնկութեամբք, զոր ասել տաղտկանամ. զի ոչ միայն զոչէսն աստուածս կարծեցին եւ կամ զերեւելի արարածս, այլ զնոսին իսկ զախտսն, զպոռնկութիւն եւ զարուագիտութիւն՝ աստուածս կարծեալ պաշտեցին:	14:91 But later, deceived by the Tempter, he was robbed of the honor which was vested in him by the Creator, and being now a despised creature because of his reproachable ingratitude, he abandoned himself to a life of most profane debauchery. His whole life came to present nothing but a pattern of hatred, plunder, murder and avidity, ending up into idolatry, which is the first and the last of all iniquities, and into such unchasteness as I am ashamed to speak of here. (In this aberration) they worshiped not only fantastic visible creatures, but even their vices, adultery, sodomy, to which they rendered divine honors:
14:92 Զորս բանսարկուն՝ իւր արար երկրպագուս, եւ ուրախ լինէր պատկերօք կռոցն չարաչար նշանս ախտից կատարելոց յերկրպագուսն, եւ ի նոսին յորդորելով զնոսա:	14:92 Thus did the Tempter succeed in turning humanity worshippers of himself and rejoice at seeing himself adored in the form of the idols of paganism in whose worship he encouraged them to live:
14:93 Արդ տեսեալ Աստուծոյ զիւր պատկերն անարգեալ երկրպագութեամբ բանսարկուին եւ գործովք հաճոյից նորա՝ ողորմեցաւ սմա որպէս բարերար եւ արդարեւ մարդասէր: Եւ զի այս էր փրկութիւն, ճանաչել զարարիչն իւր եւ ի բաց կալ ի թշնամւոյն՝ ըստ ժամանակի ժամանակի, որպէս ի խաւարի ի կռապաշտութեան անդ որպէս ճրագ լուցանէր զգիտութիւն իւր ի ձեռն ծառայից իւրոց մարգարէից:	14:93 God, therefore, seeing His image so degraded by this adoration rendered unto the Tempter and by the subsequent misery into which man had fallen in doing that which was pleasing to him Satan, was touched with compassion for mankind, for He alone is the true compassionate benefactor of men. And, as there existed no other way of salvation for man other than coming to know his Creator and flee from the enemy, from time to time, He made Himself known through the Prophets, His ministers, like by a light which shines in the midst of the darkness of paganism:
14:94 Եւ զի կուրացեալ էին միտք մարդկան եւ ոչ կարէին զբովանդակ աստուածութեան գիտութեանն ընդունել զլոյս՝ վասն այսորիկ զչափաւոր գիտութիւնն իւր առ սակաւ սակաւ յայտնէր մարդկան, որպէս կանխաւ ասացի, մինչեւ ցկատարումն ժամանակացն, որչափ հաճեցաւ Աստուած խրատել զմարդիկ: Եւ յառաջագոյն խոստացաւ մարգարէիւք զգալուստ մարմնով Բանին իւրոյ:	14:94 But because of the blindness of man’s spirit, man was unable to fully contemplate the whole of the knowledge of God and receive the light, for which reason God revealed His knowledge gradually, little by little, as I have noted above, until the right time arrived. This He did as much as He pleased to instruct men, promising them in advance, through the Prophets, the coming of His incarnate Word:
14:95 Եւ քանզի զմարմին եւ զհոգի եւ զամենայն ինչ առնելոց էր Աստուծոյ Բանն զմերս բաց ի մեղացն, եւ զի ոչ ոք կարաց ի մարդկանէ յայնքան խոնարհութեան իջանել աստիճան որքան նա՝ վասն այսորիկ զխոնարհագոյնս զնմանէ՝ որպէս զխոնարհագունէ մարդոյ գիտեմք ասացեալ, իսկ զբարձրագոյնսն՝ իբրեւ զարդարեւ Աստուծոյ:	14:95 And because the Word of God should assume our flesh, our soul and all that is proper to man save sin, and because no one among men was able to descend lower than He in humiliation, we attribute to Him all that has been said as to His lowering Himself; and, on the other hand, all that has been said as to His supremacy, we attribute to Him as to one who is veritably God:
14:96 Յիշեսցե՞ս արդեօք զոր ասացաք զՄովսիսի ասացեալն վասն հաւասարութեան Բնին առ նոյն ինքն Աստուած: Լուր նմին իսկ Մովսիսի յաղագս մարդկապէս երեւմանն. «Մարգարէ յարուսցէ ձեզ տէր Աստուած ձեր յեղբարց ձերոց իբրեւ զիս. նմա լուիջիք ըստ ամենայնի՝ զոր ինչ եւ խօսեսցի առ ձեզ:	14:96 Do you recall what we mentioned above from the books of Moses, concerning the equality of the Word with God Himself? Listen to what Moses further says relative to the appearance of the Word in a human form: “The Lord your God will raise up a prophet from among your brethren, to whom you will hearken always to whatsoever he speaks unto you:
14:97 Եւ եղիցի՝ ամենայն մարդ, որ ոչ լուիցէ մարգարէին այնմիկ՝ սատակեսցի անձն այն ի ժողովրդենէ իւրմէ»: Բազում եւ ոչ եթէ մի մարգարէք յարեան յԻսրայելի յետ Մովսիսի. այլ զայս պատուէր յաղագս միոյն առնէ, եւ որ զօրաւորագոյնս եւ դժուարահաւատալիսն էր խօսելոց:	14:97 And it will so be that whoever shall not hearken to the words of that prophet shall die from among his people.” [Deut. 18:15, 18-19]. It is true that since the death of Moses, instead of one single prophet, there have appeared a great number. Nevertheless, this passage applies to one only, namely, he who is the most powerful of them, and who announces things difficult to believe:
14:98 Արդ եկեսցեն քեզ այսուհետեւ հոյլք վկայութեանց մարգարէից վասն գալստեանն Քրիստոսի: Բայց լուր նախ զխոնարհագոյն ասացեալսն զնմանէ. զի զայսոսիկ՝ ախորժելով, որպէս կարծեմ՝ լսես, թերեւս որպէս սանդխով ինչ այսուիկ ի բարձրագոյնսն, եթէ նորա իցեն կամք՝ հանեալ հուպ կացուցից: Դաւիթ մարգարէանալով ընդ նորա՝ ասէ. «ես եմ որդն եւ ոչ մարդ, նախատինք մարդկան եւ արհամարհանք ժողովրդեան:	14:98 Now I shall cite for you a series of passages from the Prophets, indicating the coming of Christ. But consider first those which testify to His humiliation, believing that you will welcome such with pleasure. In this manner, I hope that I shall succeed in elevating you, God willing, as by a stairway, even to the presence of God, David prophesied of Him and note: “But I am a worm, and no man; scorned by men, and despised by the people:
14:99 Ամենեքեան որ տեսանէին զիս՝ այպանէին զիս, խօսէին շրթամբք եւ շարժէին զգլուխս իւրեանց: Յուսացաւ ի տէր, եւ ապրեցուսցէ զնա, փրկեսցէ եւ կեցուսցէ զնա. զի կամի զնա»: Եւ այս երբէք ոչ գործեցաւ ի Դաւիթ, բայց ի տէրն ի ժամ խաչելութեանն:	14:99 All who see me mock at me, they make mouths at me, they wag their heads; ’He committed his cause to the Lord; let him deliver him, let him rescue him, for he delights in him’.” [Psalm 22:6-7]. This prophecy was not accomplished by David, but by the person of the Lord, at the time of His crucifixion:
14:100 Արդ լուր նմին Դաւթի վասն նորա զբարձրագոյնսն ասացեալ: «Տէր ասաց ցիս, որդի իմ ես դու, ես այսօր ծնայ զքեզ»: Եւ յաղագս զամենայն հեթանոսսն լնլոյ որ ի նա հաւատոց՝ յարեաց ի նոյն. «խնդրեա յինէն, եւ տաց քեզ զհեթանոսս ի ժառանգութիւն, եւ յունողութիւն քեզ զծագս երկրի:	14:100 Listen to the same David who speaks of Him (Christ) in eminent terms: “The Lord said to me, ’you are my son, today I have begotten you’.” [Psalm 2:7]. To indicate the complete conversion of all the pagan to the (Christian) faith, the same (Prophet) adds: “Ask of me, and I will make the nations your heritage, and the ends of the earth your possession:
14:101 Եւ դարձեալ. «Ասաց տէր տեառն իմոյ. նի՛ստ ընդ աջմէ իմմէ, մինչեւ եդից զթշնամիս քոյ պատուանդան ոտից քոց»: «Ընդ քեզ է սկիզբն զօրութեան պայծառութիւն սրբոց քոց. յարգանդէ յառաջ քան զարուսեակ ծնայ. զքեզ:	14:101 Again “The Lord says to my Lord: ’Sit at my right hand, till I make your enemies your footstool. On the day of your power you were (endowed with princely gifts). For the beauty of your saints I have begotten you from the womb before the morning star, ’:
14:102 Իսկ յաղագս յերկինս մի գոլոյ աստուածութեանն բնութեան դարձեալ նշանակեաց Դաւիթ ասելով. «Ողորմութեամբ Տեառն լի եղեւ երկիր, եւ Բանիւ տեառն երկինք հաստատեցան, եւ Հոգւով բերանոյ նորա ամենայն զօրութիւնք նորա»: Եւ Երեմիա. «Տէր առաքեաց զիս եւ Հոգի նորա:	14:102 The same (Prophet) David expresses himself thus on the unity of the divine nature in heaven: “The earth is full of the steadfast love of the Lord. By the word of the Lord the heavens were made, and all their host by the breath of his mouth.” [Psalm 33:5-6]. Isaiah (says): “The Lord has sent me and his Spirit:
14:103 Եւ յաղագս մարմնանալոյ Բանին՝ լուր դարձեալ Երեմիայի. «Նա է Աստուած մեր, ասէ, ընդ որում ոչ համարեսցի այլ. եգիտ զամենայն ճանապարհս իմաստութեան, եւ ետ զնա Յակոբայ ծառայի իւրոյ եւ Իսրայելի սիրելոյ ի նմանէ:	14:103 Listen to (Baruch) who also speaks concerning the incarnation of the Word: “This is our God, no other can be compared to him. He found the whole way to knowledge, and gave her to Jacob his servant and to Israel whom he loved:
14:104 Յետ այսորիկ յերկրի երեւեցաւ եւ ընդ մարդկան շրջեցաւ: Այս են գիրք հրամանացն Աստուծոյ եւ օրէնք Աստուծոյ, որք կան յաւիտեան: Դա՛րձ, Յակոբ, եւ բուռն հար զնմանէն ընդ ծագումն առաջին լուսոյ նորա:	14:104 Afterward she appeared upon earth and lived among men. She is the book of the commandments of God, and the law that endures forever.” [Baruch 3:35-4:1]. “Turn, O Jacob, and take her; walk toward the shining of her light:
14:105 Երկուս ծագումն լուսոյ նորա եցոյց մարգարէս, նախ՝ զանճառ խոնարհութեան, որով ծագմամբ զընդհանուր տիեզերս լուսաւորեաց աստուածգիտութեանն ճառագայթիւք, իսկ զերկրորդն՝ ի համաշխարհական յարութեանն. յորմէ զգուշացուցանէ մարգարէս զեբրայական ազգն եւ խրատէ, զի առաջնոյ ծագմանն հաւատասցեն եւ մի ապստամբք եղիցին, որպէս եւ եղենն իսկ, եւ օտարք վայելեսցեն ի փառս նորա, այսինքն հեթանոսք: «Դա՛րձ, Յակոբ, եւ բուռն հար զնմանէն ընդ ծագումն առաջին լուսոյ նորա: Մի՛, տար այլում զփառս քո եւ մի՛ զօգուտն քո ազգի օտարոտւոյ:	14:105 In this passage the Prophet indicates two emanations of His light: the first is that of His ineffable humiliation, whereby He illuminated the entire universe, by propagating therein the rays of the knowledge of God; and the second is that of the general resurrection that He announced to the Hebrew people, exhorting them to remain faithful to the first rising of that light, and not to revolt against it, as it really happened, lest strangers, that is to say pagans, should possess His glory. (He then says to them): “Turn, O Jacob, and take her; walk toward the shining of her light. Do not give your glory to another, or your advantages to an alien people:
14:106 Ունկնդիր լեր ասացելոցդ. ոչ զմարդանալոյն եւեթ Աստուծոյ Բանին մարգարէացաւ, այլ յայտնապէս գուշակեաց եւ զհեստութեանն ապստամբութիւն ըստ մարմնոյ Իսրայելին:	14:106 Listen to what has been said. Here the Prophet announces not only the future incarnation of the Word of God, but also predicts by the clearest manner the disobedient revolt of the carnal people of Israel:
14:107 Ոչ ինչ արգելու լսել այլ եւս արտաքնոյ ուրումն ոչ ըստ իւրոց կամաց մարգարէութեան, զոր եւ Մովսէս եդ յիւրում գրաւորութեանն. «իբրեւ զի գեղեցիկ է տուն քո, Յակոբ, եւ խորան քո, Իսրայէլ»: Եւ յետ փոքր միոյ՝ «ելցէ այր ի զաւակէ նորա եւ տիրեսցէ ազգաց բազմաց, եւ բարձրասցի քան զԳոգայ թագաւորութիւն նորա, եւ աճեսցէ թագաւորութիւն նորա:	14:107 This prophecy does not prevents us from receiving yet another, by a stranger, in spite of his will, and mentioned by Moses in his book: “How fair are your tents, O Jacob, your encampments, O Israel.” [Numbers 24:5]. And a little further on (he adds:) “A scepter shall come forth from his descendant and shall rule over many nations; his king shall be higher than Agag, and his kingdom shall be exalted:
14:108 Եւ դարձեալ՝ «ցուցից զնմանէն, եւ ոչ այժմ. երանեցից, եւ ոչ ի մօտոյ: Ծագեսցէ աստղ ի Յակոբայ եւ ծագեսցէ այր յԻսրայելէ, եւ հարցէ զիշխանն Մովաբայ, եւ առցէ աւար զամենայն որդիս Սեթայ»: Արդ թէպէտ իբրեւ զմարդոյ զայսոսիկ ասաց, այլ տես զիա՛րդ նշանակեաց զտիրելն նորա ամենայն հեթանոսաց:	14:108 And again: “I see him, but not now; I behold him, but not nigh: a star shall come forth out of Jacob, and a scepter shall rise out of Israel; it shall crush the chief Moab, and break down all the sons of Seth.” [Numbers 24:17]. This prophecy speaks of Him as a man, yet you see well how, in precise fashion, it indicates the future domination He will exercise over the pagans:
14:109 Կամիցի՞ս գիտել՝ ո՛ր է տիրելն նորա ամենայն ազգաց. - ամենեցուն հաւատալ ի նա, զոր եւ դու իսկ տեսանես: Ցուցից եւ զիշխանն Մովաբայ. - զոր եհար Քրիստոս զսատանայ հանդերձդ դիւօքն, որք զօրացուցանէին ի նոսա զկռոցն մոլորութիւն եւ զպաշտամունսն. քանզի Մովաբացւոցն եւ որք ընդ նովաւ ազգացն կռապաշտութիւնք գարշելագոյնք էին քան զամենայն ազգաց. զի եւ զանդամս առնացի եւ կանացի, որովք անառակ ցանկութիւնքն կատարին՝ պաշտէին:	14:109 If you want to know what it means for Him to rule all nations, it means that all peoples must believe in Him, as you see for yourself. The chiefs of Moab stand for Satan and all his demons, who maintain the untruthful cult of idolatry among the nations; they were finally beaten by Christ, since the idolatry of the Moabites and those peoples subject to their dominion was more detestable than that of all the other peoples, since they adored, among other things, the genitals of man and woman, instruments of the most detestable voluptuousness:
14:110 Եւ զիա՞րդ բարձրացաւ քան զԳոգայ թագաւորութիւն նորա: Զի նորայն որպիսի ինչ էր՝ երկրաւոր էր, իսկ Քրիստոսին երկնաւոր է: Եւ զի այսպիսի՛ է Քրիստոսի թագաւորութիւնն՝ մի ստուգաներ զՀոգւոյն ասացեալ ի Դաւթայ, «Աստուած, ասէ, զիրաւունս քո արքայի տուր, եւ զարդարութիւնս քո որդւոյ թագաւորի:	14:110 If you ask why His (Christ’s) kingdom was elevated above that of Agag, the answer is that whatever Agag may have been, he was but temporal, while that of Christ is celestial. You will see that the kingdom of Christ really is such if you pay attention to the words of the Holy Spirit on this matter, when He says through David: “Give the king thy justice, O God, and the righteousness to the royal son:
14:111 Եթէ ո՞չ է երկնաւոր եւ երկրաւոր թագաւորի որդի Քրիստոս, ըստ աստուածութեանն որդի Աստուծոյ, եւ ըստ մարդկութեանն՝ Դաւթի, որպէս բազում անգամ ասացաք:	14:111 Does not this indicate that Christ was, by His divinity, Son of God, the celestial King, and by His human (nature) as son of David, terrestrial king, as we have often told you:
14:112 Դարձեալ ի վերայ ածէ. «Մնասցէ, ասէ, ընդ արեւու յառաջ քան զլուսին ազգաց յազգս, եւ տիրեսցէ նա ի ծովէ մինչեւ ի ծով եւ ի գետոց մինչեւ ի ծագս տիեզերաց. եւ երկիր պագցեն նմա ամենայն ազգք երկրի, եւ ամենայն ազգք ծառայեսցեն նմա. աղօթեսցեն առ նա յամենայն ժամ եւ զօրհանապազ օրհնեսցեն զնա:	14:112 A little further on (the Prophet) adds: “May he live while the sun endures, and as long as the moon, throughout all generations. May he have dominion from sea to sea, and from the River to the ends of the earth. May all kings fall down before him, all nations serve him. May prayer be made for him continually, and blessings invoked for him all the day:
14:113 Եղիցի՛ անուն տեառն օրհնեալ, զի յառաջ քան զարեւ է անուն նորա: Օրհնեսցին նովաւ ամենայն ազգք երկրի, եւ ամենայն ազինք երանեսցեն նմա»: Արդ ո՛ ոք ոչ զարհուրեսցի՝ ի վերայ սոսկ մարդոյ զաւակի Դաւթի զայսոսիկ իմանալ եւ ոչ ի վերայ ըստ մարմնոյ որդւոյն Դաւթի, իսկ ըստ աստուածութեանն՝ Բանի եւ որդւոյն Աստուծոյ. եւ ի ձեռն խաղաղական հաւատոց տիրել եւ ո՛չ սրոյ կոտորածի եւ անողորմ արիւնահեղութեանց եւ գերութեանց:	14:113 May his name endure forever, his fame continue as long as the sun. May men bless themselves by him, all nations call him blessed.” [Psalm 72:5, 8, 11,15b, 17]. Can one, after having heard such expressions, attribute them without fear to an ordinary man, a descendant of David, and not to Him who, in His human nature is son of David, but in His divine nature is Son of God and Word of God; and who in the end must reign, not by force or arms or pitiless effusion of blood or enslaving, but by pacific faith:
14:114 Զսոյն ի նոյն սաղմոսին յայտնապէս ասէ. «ծագեսցէ՛ յաւուրս նորա արդարութիւն եւ բազում խաղաղութիւն, մինչեւ սպառեսցի լուսին:	14:114 as is indicated still more clearly in the following Psalm: “In his days may righteousness flourish, and peace abound, till the moon be no more:
14:115 Դարձեալ եւ մարգարէիւն Միքիիւ ասաց Աստուած. «Եւ դու Բեթղահէմ, տունդ Եփրաթայ սակաւաւոր, իցես լինել ի հազարաւորս Յուդայ: Ի քէն ելցէ ինձ լինել առաջնորդ, որ հովուեսցէ զժողովուրդ իւր զԻսրայէլ. եւ ելք նորա ի սկզբանէ աւուրց աշխարհի»: Եւ սոսկոյ մարդոյ ելք ոչ է հնար լինել ի սկզբանէ աշխարհի:	14:115 God also announced (the Messiah) through Micah, saying: “But you, O Bethlehem Ephrathah, who are little to be among the clans of Judah, from you shall come forth for me one who is to be ruler of Israel, whose roots are from of old, from ancient days.” [Micah 5:2]. The issue of a simple man to be dated as from eternal days is not possible:
14:116 Եւ Երեմիայիւ դարձեալ ասաց Աստուած. «Մարդ է, եւ ո՞վ ծանիցէ զնա. ակնկալութիւն Իսրայելի Տէր: Ամենեքեան որք թողին զքեզ՝ ամաչեսցեն, հեռացեալքն յերկրի գերեսցին. զի թողին զտէր, զաղբիւր ջուրցն կենաց:	14:116 Again, God predicted through the mouth of Jeremiah, saying: “The heart is deceitful above all things, and desperately corrupt; who can understand it? O Lord, the hope of Israel, all who forsake thee shall be put to shame; those who turn away from thee shall be written in the earth, for they have forsaken the Lord, the fountain of living water:
14:117 Բայց Իսրայէլ կոչէ ոչ զանհաւան Հրէայսն, այլ որք տեսին զԲանն Աստուծոյ եւ հաւատացին, եթէ Աստուած յԱստուծոյ է. զի Իսրայէլ սրատեսող թարգմանի ի լեզու եբրայեցի:	14:117 Israel here means not the obstinate Jews, but those who have seen the Word of God, and have believed that He was God from God, because in the Hebrew language the word Israel is translated as ’penetrating seer’:
14:118 Արդ տեսող զԻսրայէլ կամի Աստուած՝ լուր ի ձեռն Եսայեայ ասացելոյն. «Մանուկ ծնաւ մեզ, որոյ իշխանութիւն իւր ի վերայ ուսոց իւրոց. եւ անուն կոչեցաւ նմա հրեշտակ մեծի խորհրդոյ, սքանչելի խորհրդակից, Աստուած հզօր, իշխան խաղաղութեան, հայր հանդերձելոյ աշխարհին»: Հրեշտակ ասաց՝ վասն. առանց մեղաց մարդկութեանն. իսկ սքանչելի խորհրդակից եւ Աստուած եւ հզօր՝ վասն անուան աստուածութեանն:	14:118 That the will of God is that Israel should remain to be a clairvoyant (people), listen to what Isaiah had to say: “For to us a child is born. . . and the government will be upon his shoulder, and his name will be called the Angel of the great mystery, Wonderful Counsellor, Mighty God, Everlasting Father, Prince of Peace.” [Isaiah 9:6]. He is called Angel by reason of His human character completely free of sin; Wonderful Counsellor and Mighty God are attributes of His divine nature:
14:119 Եւ ի վերայ բերէ զայսոսիկ. «մեծ է իշխանութիւն նորա, եւ խաղաղութեան նորա չիք սահման: Յաթոռն Դաւիթ նստցի եւ զթագաւորութիւն նորա փառաւորեսցէ, եւ զօրացուսցէ զնա իրաւամբք եւ արդարութեամբ յայսմհետէ եւ յաւիտեանս ժամանակաց:	14:119 Then the Prophet adds: “of the increase of his government and of peace there will be no end, upon the throne of David, and over his kingdom, to establish it, and to uphold it with justice and with righteousness from this time forth and for evermore:
14:120 Արդ եթէ ոչ նստաւ յաթոռն Դաւթի եւ ոչ թագաւորեաց Իսրայելի՝ զի ոչ զանցաւոր աթոռոյ ասէ, այլ զայնմանէ, զորմէ ասաց Աստուած ցԴաւիթ. «մինչեւ ցյաւիտեանս պատրաստեցից զզաւակ քո, եւ շինեցից ազգէ յազգ զաթոռ քո որպէս զաւուրս երկնից:	14:120 Now it is well known that (Jesus) did not mount the throne of David, nor did He reign over Israel, because this has no reference to a contemporary throne, but to that of which God has spoken to David in these words: “I will establish his line for ever and his throne as the days of the heavens:
14:121 Եւ ապա զիա՞րդ կամ ո՞ր աթոռ էր Դաւթի, որ եղեւ յաւիտեան կամ որպէս զաւուրս երկնից, եթէ ոչ՝ երկնաւոր թագաւորութիւնն ըստ մարմնոյ Դաւթի որդւոյն, որ է Քրիստոս, զորմէ եւ ասացն իսկ. «յաթոռն Դաւթի նստցի, եւ զթագաւորութիւն նորա փառաւորեսցէ եւ զօրացուսցէ՝ իրաւամբք եւ արդարութեամբ յայսմհետէ եւ յաւիտեանս ժամանակաց:	14:121 Someone may now ask, what is this throne of David? And how is it eternal and as the days of the heavens? It is the celestial kingdom of Christ, who as to His human nature was a son of David, of whom it was announced: “(Of the increase of his government and of peace there will be no end), upon the throne of David, and over his kingdom, to establish it, and to uphold it with justice and with righteousness from this time forth and for evermore:
14:122 Յայտ է, թէ առաւել փառաւորագոյն եւ զօրաւորագոյն թագաւորութիւնն Քրիստոսի ըստ մարմնոյ որդին Դաւթի փոխեաց զնորա թագաւորութիւնն ի վեր յերկինս ի յաւիտենականն եւ յանհասանելին: Պարտիս ուշադրել եւ Եսայեայ. «Ահա կոյս յղութիւն կալցի եւ ծնցի որդի, եւ կոչեսցեն զանուն նորա Էմմանուէլ, այսինքն ընդ մեզ Աստուած:	14:122 It is evident from this passage that the most powerful and most glorious kingdom of Christ, the son of David by His human nature, himself will transport His eternal and inaccessible kingdom higher in the heavens. You must pay attention to what Isaiah (prophesied): “Behold, a virgin shall conceive and bear a son and shall call his name Emmanuel, which means, God is with us:
14:123 Ունիմ եւ զայլ վկայութեանց յոլովագոյն հոյլս, զորս համառօտել օգտակարագոյն վարկաք, զի մի լսօղքն զձանձրութիւն ախտասցին: Թէ կամիցիս՝ լու՛ր եւ վասն անճառ խոնարհութեան չարչարանաց նորա, զորս կամաւորաբար կրեալ համբերեաց զնոցին կանխաւ մարգարէիցն գուշակումն:	14:123 There are still many passages I could cite (on this subject) but I have preferred to limit them for the sake of avoiding weariness to the hearers. Nevertheless, hearken, if you will, to some citations regarding His ineffable humiliation in the sufferings which He voluntarily went through in accordance with the previous indication of the Prophets:
14:124 Եսայեաւ ասաց Հոգին սուրբ. «ես ոչ խստանամ եւ ոչ ընդդէմ դառնամ. զթիկունս իմ ետու ի հարուածս եւ զծնօտս իմ յապտակս, եւ զերեսս իմ ոչ դարձուցից յամօթոյ ընդ երեսս թքանելոյ»։ Զի՞նչ եւ ի ձեռն Զաքարեայ ասաց Աստուած. «Եթէ բարւոք թուի յաչս ձեր՝ տուք զվարձս իմ. ապա թէ ոչ՝ զրոյց արարէք:	14:124 Through Isaiah the Holy Spirit spoke thus: “I was not rebellious, I turned not backward. I gave my back to the smiters, and my cheeks to those who pulled out the beard; I hid not my face from shame and spitting.” [Isa. 50:5b, 6]. Also through Zechariah God note: “If it seems right to you, give me my wages; but if not, keep them:
14:125 Եւ կշռեցին զվարձս իմ երեսուն արծաթի»: Եւ այս գործեցաւ ի Փրկիչն, վաճառիլ յիւրմէ աշակերտէն, մատնեալ ի մահ, որպէս եւ այլ մարգարէութիւնքն, որ կատարեցան ի տէր, զորս պատմեն սուրբ աւետարանքն. զոր թէ կամիցիս՝ ընթերցցիս խնամով եւ այսպէս գտցես:	14:125 And they weighed out as my wages thirty shekels of silver.” [Zechariah 11:12]. This prediction, along with all the others, was fulfilled in the person of the Savior: He was sold by His disciple, and handed over to death, as the holy Gospels have told us, which you may read as carefully as you wish and will find it such as we have presented it to you:
14:126 Ընդ բազմաց եւ Դաւիթ ասաց մարգարէութեամբ վասն սոցին. «որ ուտէր զհաց իմ՝ մեծացոյց ի վերայ իմ զգարշապար իւր»: Լո՛ւր եւ միւս ազդմանն ի ձեռն Եսայեայ. «Ահաւադիկ ի միտ առցէ մանուկ իմ, վերասցի եւ բարձրասցի եւ փառաւորեսցի յոյժ: Զոր օրինակ զարմասցին ազգք բազումք ի վերայ քո, եւ կարկեսցեն թագաւորք զբերանս իւրեանց ի վերայ քո. զի որոց ոչ պատմեցաւ վասն նորա՝ տեսցեն, եւ որոց ոչ իցէ լուեալ՝ ի միտ առցեն:	14:126 Among many others David prophesied pertaining (to the sufferings): “He who ate my bread, has lifted his heel against me.” [Psalm 41:9]. Listen to the other testimony from Isaiah: “Behold, my servant shall prosper, he shall be lifted up. As many were astonished at him (his appearance was so marred, be-yond human semblance, and his form beyond that of the sons of men, so shall he startle many nations); kings shall shut their mouths because of him; for that which has not been told them they shall see, and that which they have not heard they shall understand:
14:127 Տէր, ո՞ հաւատաց ի լուր մեր, եւ բազուկ տեառն ո՞ւմ յայտնեցաւ: Պատմեցաք առաջի նորա իբրեւ զմանուկ, իբրեւ զարմատ ի ծարաւուտ երկրի: Տեսաք մեք զնա, եւ ոչ գոյր նորա տեսիլ, եւ ոչ գոյր նորա գեղեցկութիւն. այլ տեսիլ նորա անարգ, նուազեալ քան զամենայն որդւոց մարդկան: Այր մի ի հարուածս, եւ գիտէ համբերել ցաւոց. զի դարձուցեալ զերեսս իւր անարգեցաւ, եւ ոչ ինչ համարեցաւ:	14:127 Lord, who has believed what we have heard? And to whom has the arm of the Lord been revealed? (For he grew up before him like a young plant), and like a root out of dry ground; he had no form or comeliness that we should look at him, and no beauty that we should desire him. He was despised and rejected by men; a man of sorrows, and acquainted with grief; and as one from whom men hide their faces he was despised, and we esteemed him not:
14:128 Նա զմեղս մեր բառնայ եւ վասն մեր չարչարի. եւ մեք համարեցաք զնա ի ցաւս եւ ի հարուածս եւ ի չարչարանս իբրեւ յԱստուծոյ: Բայց նա վիրաւորեցաւ վասն մեղաց մերոց եւ պատժեցաւ վասն մերոյ անօրէնութեան. խրատ խաղաղութեան մերոյ ի նմա. եւ նորա վիրօքն բժշկեցաք:	14:128 Surely he has borne our griefs and carried our sorrows; yet we esteemed him stricken, smitten by God, and afflicted. But he was wounded for our transgressions, he was bruised for our iniquities; upon him was the chastisement that made us whole, and with his stripes we are healed:
14:129 Ամենեքեան որպէս ոչխար մոլորեալք, այր ի ճանապարհի իւրում մոլորեցաւ: Եւ տէր մատնեաց զնա առ մեղս մեր, եւ նա առ վշտին ոչ բանայ զբերան իւր: Իբրեւ ոչխար ի սպանդ վարեցաւ. իբրեւ որոջ առաջի կտրչի անմռունչ կայ՝ այնպէս ոչ բանայ զբերան իւր:	14:129 All we like sheep have gone astray; we have turned everyone to his own way; and the Lord has laid on him the iniquity of us all. He was oppressed, and he was afflicted, yet he opened not his mouth; like a lamb that is led to the slaughter, and like sheep that before its shearers is dumb, so he opened not his mouth:
14:130 Առ խոնարհութեան նորա դատաստան նորա բարձաւ. եւ զազգատոհմն նորա ո՞ պատմեսցէ. զի բառնան յերկրէ կեանք նորա: Յանօրէնութեանց ժողովրդեան իմոյ ի մահ վարեցաւ. զի անօրէնութիւն ոչ գործեաց, եւ ոչ գտաւ նենգութիւն ի բերան նորա:	14:130 By oppression and judgment he was taken away; and as his generation, who considered that he was cut off out of the land of the living, stricken for the transgression of my people? (And they made his grave with the wicked and with a rich man in his death), although he had done no violence, and there was no deceit in his mouth:
14:131 Արդ զայսքան վկայութիւնս Հոգւոյն սրբոյ, զորս խօսեցաւ ի ձեռն ծառայից իւրոց մարգարէից՝ միայն Մահմետին քոյ բանիւ ուրանա՞ս եւ սո՞ւտ առնես: Եւ ո՞ւր է իւր իսկ օրինադրին քո հրամանն՝ առանց երկուց վկայից ոչ հաստատել: Եւ ոչ կարի յոյժ փոքրագոյն է իրս: Իսկ զիա՞րդ զայսպիսի ահագին հայհոյութիւն միայն նորա բանիւ խօսել ոչ պատկառես:	14:131 Dare you then relying on the bare word of your Muhammad deny and turn into lie the so many testimonies of the Holy Spirit, set forth by the Prophets, His servants? You must at least conform to the order of your legislator, who commands that nothing be affirmed unless verified by two witnesses. Indeed this is one of the more important regulations. How dare you utter so evident a blasphemy, relying solely on the word of your prophet:
14:132 Զքո օրինադիրն զահագին զստութիւնն մոռացա՞ր արդեօք, թէ եւ գիտես իսկ ոչ - զՄարիամ, զԱմրամայ դուստրն, զԱհարոնի զքոյրն, նա է մայր տեառն մերոյ: Եւ ի ժամանակացն յայնցանէ մինչեւ ցմայր տեառն են ամք [Ս] պակաս երեսնիւ, իսկ ազգք [ԼԲ]: Թէ արդարեւ մարմնեղէն եւ ոչ քարեղէն ունիցիս երեսս՝ ամաչեա՛ ընդ այսքան յայտնութիւնս յայտնի ստութեանդ:	14:132 Is it that you have forgotten, though may be you are hardly aware of it, the tremendous imposture credited by your prophet, according to whom Miriam, the daughter of Amram, and sister of Aaron, was the mother of our Lord, whereas between the first Miriam and the mother of the Lord there elapsed thirty years less two thousand years, and thirty-two generations? If you had a countenance that was sensitive and not of stone, truly you would have blushed at such impostures absolutely without foundation:
14:133 Զի ի Յուդայի ցեղէ անտի խոստացաւ Աստուած զգալուստն Քրիստոսի. եւ Մարիամ Ամրամայ դուստրն ի Ղեւեայ էր, եւ այնքան երիցագոյն ժամանակօք զոր ասացի: Բայց յոլովագոյն եւ զգայագոյն ստութեանդ ձերոյ որքան անհնար է գալ զհետ՝ սակայն թէեւ առասպելք քո անհաստատութեանդ ամբաւ ստութեանց գոն խորք՝ փոքր դուլիւ ճշմարտութեան ցամաքեցուսցուք:	14:133 Christ, according to the promise of God, ought to come from the tribe of Judah, whereas Miriam, the daughter of Amram, belonged to that of Levi, many years before as I said. Your objections are totally irrelevant, and offer nothing but a multitude of gross and inadmissible falsifications. The source of so many such contradictions is purely human invention, but I shall endeavor to dry them up with a little effort on the part of the truth:
14:134 Ասացեր վերագրելով զօրինացն եւ զաւետարանացն եւ զսաղմոսացն, թէ խանգարեցիք դուք եւ Հրէայք, եւ ի վերայ ածեր, եթէ վկայեմ թէ յԱստուծոյ են: Եթէ մերքս շփոթեալք են եւ ապականեալք՝ քոյն ո՞ւր է, որում վկայեցեր: Ա՛ղէ, ցոյց ինձ զայլ գիրս զՄովսիսի եւ զմարգարէիցն եւ զսաղմոսս Դաւթի, զոր տեսցուք կամ զայլ աւետարան: Ոհ ամօթոյ է արժանի ստութիւնդ եւ առասպելագոյն քան զամենայն ստութիւն:	14:134 With regard to the Mosaic Code, the Psalms and the Gospels, you pretend that the Hebrews and we have altered them, though you recognize that these books are of divine origin. Suppose we admit for a moment that ours have been falsified and corrupted, where are yours in which you place credence? Show us other books of Moses or the Prophets, Psalms of David, or the Gospels, that we may see them. This deception is most shameful and dishonorable:
14:135 Գոնեա ի վերայ ած, եթէ ես ոչ էի անդ, եւ մի դուք հաւատայք: Ո՛վ այր դու, զվկայութիւնսդ, որ յայսց որ առ մեզ աւետարանացս առնուս, թէպէտ եւ զնոսին բռնադատես եւ այլայլես, եւ տակաւին ասես եթէ զայսոսիկ խանգարեալ է ձեր՝ ա՛ղէ յայնմ աւետարանէ խօսեաց, զոր ետես օրէնսդիրն քո, ապա գիտեմ եթէ զճշմարիտն ասես:	14:135 At the very least, you will have to admit that even you have never seen them, and we are bound not to believe them. But you, who takes pleasure in looking into the Gospel we possess, in an attempt to produce some quotations, after forcing them and altering them, do you still pretend that we have falsified them? At least quote that Gospel which your legislator knew, and then I shall be convinced that you are speaking the truth:
14:136 Եւ որ ասացեր, եթէ մի են հաւատք՝ արդարեւ մի են հաւատք եւ մի մկրտութիւն, եւ ոչ գոյ այլ հաւատ աւանդեալ յԱստուծոյ եւ ոչ պատուէր առեալ ի մարդիկ: Եւ որ ասացերն՝ չաղօթեցին օրէնքն յոր կողմն աղօթէքդ, եւ ոչ հաղորդեցան զձեր հաղորդութիւն՝ այս բաջաղանաց եւ ընդ վայր խնդրոց են հոյլք, զի կողմն աղօթիցն մարգարէից չերեւէր:	14:136 There is only one single faith, you say. There is indeed but one faith, one baptism; there is no other faith nor commandment that has been given men by God. Then you reproach us for not turning, when we pray, to the region indicated by the Law, and for not communicating as the legislation ordains. This objection is completely nonsense and false, because the region to which the Prophets turned when they made their prayers is not known:
14:137 Բայց դու միայն յարգել կամիս զհեթանոսական զոհանոցն, զոր տուն Աբրահամու անուանեցեր: Եւ ոչ ուրեք յաստուածային գիրս գտանեմք՝ զԱբրահամ հասեալ ի տեղին յայն, զոր օրէնսդիրն քո շուրջանակի երկրպագել ազգիդ ձերոյ ուսոյց: Իսկ հաղորդութեան խորհրդոյն ի տեղւոջ իւրում եդից զպատասխանին:	14:137 It is you who wants to venerate the pagan altar of sacrifice that you call the House of Abraham. Holy Scriptures tell us nothing about Abraham having gone to the place which afterwards, according to the order of Muhammad, became the center of adoration of your nation. As to the sacrament of the Communion you will have my response in its proper place:
14:138 Այլ այժմ նախ զաւետարանացն ասացուածս տեսցուք, թէ արդարե՞ւ այսպէս իցէ, որպէս դուդ կարծես: Աղօթեաց արդարեւ Յիսուս ըստ մարդկութեանն, զոր էառ ի մէնջ առ ի զմեզ ուսուցանելոյ. եւ ըստ աստուածութեանն ոչ է կարօտ աղօթից:	14:138 Let us first examine the different passages of the Gospels and see if you are dealing with them properly. Jesus, as God, had no need of prayers, but as man He prayed in order to teach us how to pray, even us whose nature He partook:
14:139 Այլ յաղօթելն ոչ ասէր՝ որպէս դուդ գրեցեր, այլ թէ «Հա՛յր, եթէ հնար է՝ անցո զբաժակս զայս յինէն», ցուցանելով՝ թէ մարդ եմ ճշմարիտ. զի թէ յաստուածութենէն ոք թերի զԱստուծոյ Բանն խոստովանի՝ կորուսանէ զյոյս կենաց իւրոց, նոյնպէս եւ եթէ ի մարդկութեանս ոք կատարեալ զնա ոչ խոստովանի:	14:139 But in praying He said nothing of all that which you attribute to Him. Rather, He note: “Father, if Thou art willing, remove this cup from me,” [Luke 22; 42], indicating that He was really man, since it is necessary to believe that the Word of God was both perfect man and perfect God, so that whosoever deprives Him of one or the other of these attributes, also deprives himself of the hope of attaining eternal life:
14:140 Բայց տես զճշմարտութիւն աւետարանացն եւ զմեր հաւատացելոցս, զի եւ խոնարհագոյնքն եւ բարձրագոյնքն ողջ պահին ի գիրս աւետարանացն: Եւ եթէ ապականէաք կամ մեք կամ առաջինքն՝ ընդէ՞ր զխոնարհագոյն ձայնսն յաւետարանացն ոչ բառնայաք: Ասաց. «ոչ կարէ որդի մարդոյ յանձնէ առնել եւ ոչ ինչ. այլ Հայրն, որ յիս բնակեալ է՝ նա գործէ զգործն»։ Եթէ հաւատաս այնմ գրելոցն «ոչ կարեմ յանձնէ առնել եւ ոչ ինչ»՝ հաւատա եւ այնմ, թէ «Հայրն, որ յիս բնակեալ է՝ նա գործէ զգործսն:	14:140 The truth of the Gospel and the faithful are manifested by conserving intact the traits in (Jesus) which are the most eminent and the most humiliating. Had those who preceded us been able, or if we ourselves had thought of introducing some changes in the Gospels, would not these humiliating traits have been suppressed? (Jesus) note: “The Son can do nothing of his own accord, but the Father who dwells in me does his work.” [John 5:19; 14:10]. If you believe in the words “I can do nothing on my own”, you must also believe in the words that “the Father who dwells in me does his works:
14:141 Եթէ հաւատաս երկիւղին ի ժամ մահուն կենարար, եւ քրտանցն որ վասն Ադամայ քրտանցն կրեաց, զոր ինքն անմարմնաբար ասաց ցԱդամ. «Քրտամբք երեսաց քոց կերիցես զհաց քո», եւ առ ի հրեշտակէն զօրանալոյ, որ ոչ վասն զնա զօրացուցանելոյ, այլ հրեշտակաւն զկարծիս աշակերտացն նորա հաստատելով, զի իբրեւ ընդ մարդ լոկ նայէին եւ մարդ սոսկ կարծէին՝ վասն այնորիկ զի գոնեա ի հրեշտակին խօսակցութենէ ի վեր քան զմարդ սոսկ երեւիցի, - արդ եթէ այսմ հաւատաս՝ հաւատա դու եւ այնմ, որ ասաց ի նմին գիրս. «ես դնեմ զանձն իմ անձամբ իմով. եւ դարձեալ անձամբ իմով առնում զսա:	14:141 Similarly, if you believe in the fear which came over Him during His life-giving death, and the sweat which covered His face on behalf of Adam’s sweat, and of which He had said before His incarnation: “In the sweat of your face you shall eat bread” [Genesis 3:19]. If you believe in the assistance given Him by the angels, though this was not to encourage Him, but to dispel the idea of His disciples that He was a mere man, such an apparition making them realize that He was in many respects above the state of a mere man; if, I repeat, you believe all this, you must also believe in what He has said in the same book: “I lay (my life) down of my own accord. I have power to lay it down, and I have power to take it again:
14:142 Եւ դարձեալ ոչ ասաց. «առաքեաց զիս Աստուած առ տիեզերս, եւ դառնամ առ նա», որպէս եւ դուդ գրեցեր, այլ թէ՝ «որ առաքեացն զիս Հայր՝ ընդ իս է». եւ դարձեալ՝ «ելի ի Հօրէ, եւ եկի յաշխարհ, դարձեալ թողում զաշխարհ եւ երթամ առ Հայր»: Բայց ուր Հայր գրեալ է՝ դու զայն Տէր կամ Աստուած շրջես, եւ անձամբ զանձն իրաւացուցանել կարծես:	14:142 Never did He say as you pretend “God sent me into the world and I shall return to Him.” On the contrary, He note: “The Father (who sent) is with me” [John 16:32]. Again, “I came from the Father, and have come into the world; again I am leaving the world and going to the Father.” [John 16:28]. As for you, in the passages just quoted, whenever you come across the word “Father” you change it, replacing it either by the word “Lord”, or by the word “God”, thinking that you can justify your position by doing that:
14:143 Յոյժ կարծեաց յանիրաւութենէ զմինս եւեթ ոչ ստեցեր. այլ թէեւ զվկայութիւնն ուղիղ եդեր՝ հաւանել ոչ կարացեր, «որ հաւատայ յիս՝ ոչ հաւատայ յիս, այլ յայն որ առաքեացն զիս», այսինքն է ոչ յերեւելի մարդս, այլ յաներեւոյթ Աստուած բանս:	14:143 Among these unjust modifications that you make, however, there is one passage which you quote with fidelity, though you put no faith in it. That passage is this: “He who believes in me, believes not in me but in him who sent me.” [John 12:44]. The meaning of this is that it is not in His human and visible nature (that one believes), but in His divine nature, inasmuch as He is the Word of God:
14:144 Եւ դարձեալ՝ «որ անարգէ զիս՝ անարգէ զառաքիչն իմ» եւ «որ տեսանէ զիս՝ զայն տեսանէ որ առաքեացն զիս»: Առաքի իբրեւ մարդ եւ առաքէ իբրեւ Աստուած: Ասաց աշակերտացն. «Հայր իմ մեծ է քան զիս». քան զմարդկութիւնն է մեծ, թէ ոչ՝ զիա՞րդ դարձեալ ասէր. «Ես եւ Հայր իմ մի եմք»: Ասաց յաղօթսն, որպէս եւ գրեցեր, «զի ծանիցեն զքեզ միայն ճշմարիտ Աստուած, եւ զոր առաքեցեր զՅիսուս Քրիստոս»: Ահա ի նոյն պատուի աստուածութեանն եդ զՅիսուս Քրիստոս:	14:144 Then He adds as follows: “He who rejects me, rejects Him who sent me”, and “He who sees me, sees Him who sent me.” [John 12:45,48]. He was sent as a man, and He sent (His disciples) as God, saying to them: “The Father is greater than I” [John 14:28]; that is to say, greater than (my) human nature, for otherwise He would have not said a little later on, “I and my Father are one.” [John 10:30]. In His prayer, as you yourself report, (Jesus) note: “That they may know Thee the only true God, and Jesus Christ whom Thou hast sent.” [John 17:3]. In this passage Jesus Christ has been honored by the very same divinity of God:
14:145 Արդ եթէ սոսկ մարգարէ էր՝ արժան էր ասել՝ զի ծանիցեն միայն ճշմարիտ Աստուած եւ զՄովսէս եւ զայլ մարգարէս, եւ ապա զՅիսուս: Արդ ի բաց թող զբաջաղանօք լի իմացուածսդ. քանզի էր Աստուած կատարեալ, եւ առմամբ մարդկութեանս եղեւ մարդ ճշմարիտ:	14:145 Had He been merely a Prophet, He must have only said that they may know Thee, the only true God, and Moses with the other Prophets, and then Jesus. Put aside then all these idle opinions, for the fact is that Jesus, perfect God, became perfect man, by assuming a human nature:
14:146 Եւ զխոնարհագոյնսն գտանեմք զնմանէն ասացեալ իբրեւ զմարդոյ, որպէս բազում անգամ ասացի, եւ զբարձրագոյնսն որպէս արդարեւ Աստուծոյ: Փորձի ի սատանայէ ի ձեռն ծածկութին, այսինքն է մարմնոյն. քանզի լուեալ սատանայի զձայնն, որ ի մկրտութեանն ասելով Աստուծոյ՝ «Դա է որդի իմ սիրելի, ընդ որ հաճեցայ»՝ զարհուրեալ սոսկացաւ, եւ ոչ գիտէր վասն ո՛յր արդեօք եղեւ ձայնն:	14:146 To the perfect man we attribute the humiliating expressions (of the Scriptures), as applying to a man, just as the glorious expressions apply to a true God, as I have mentioned several times. Under the cover of His human body He was tempted by Satan, who, at the baptism (of Jesus), upon hearing the divine voice, saying: “This is my beloved Son, with whom I am well pleased” [Matt. 3:17], was seized with horror, not being able to identify the addressee of the voice:
14:147 Իսկ տէրն զպահոցն քառասնօրեայ ժամանակ առաջի արկեալ՝ որպէս ձայնիւ ինչ ցուցանէր զինքն եւ վասն իւր եղեալ զձայնն. զի միշտ ընդ առաքինութեան փութացօղսն նախանձի եւ տրտմի չարն. եւ մատուցեալ տեսանէ մարդ զտէրն: Իսկ նա իբրեւ գիտակ ամենայնի՝ իբրեւ մարդ առնէ նմա զպատասխանին, չարժանաւորեալ զթշնամին մեր՝ եւ յայտնել զկատարելութիւն խորհրդոյն:	14:147 Meanwhile the Lord, by His fast of forty days, as by the voice, proved that it was He alone to whom the voice was addressed. The Evil One, by his constant jealousy to-wards those who practice virtue, became indignant and approached the Lord as a mere man. In His human nature (the Lord) replied to (the Adversary) with His full knowledge, acknowledging him as the enemy of our (humanity), and refusing to reveal to him the mystery of His perfectness:
14:148 Այլ զիա՞րդ ոչ ընթերցար, եթէ յետ կատարելոյ փորձութեանն ի բաց եկաց ի նմանէ սատանայ առ ժամանակ մի. եւ հրեշտակք մատեան եւ պաշտէր զնա: Եւ հրեշտակք զսոսկ մարդ ոչ պաշտեն: Ի ճշմարտութենէն եւեթ, որպէս երեւի, փախչիս, եւ ոչ այլ ինչ կամիս: Եւ այս է զոր ասեմս՝ աստուածաբանել զմեր տէրն ընդդիմանա, եւ մարդ սոսկ խոստովանիս, յօրինակ ածելով զԱդամ, թէ եւ նա առանց ծնօղաց յԱստուծոյ ծնեալ եղեւ:	14:148 But why have you not read what follows, when the Satan found his temptations useless and retired for a while at which time angels approached (the Lord) and worshipped Him? Obviously, angels did not worship (the Lord) as a mere man. It seems that it is only the truth that you evade, adhering to nothing else, so as not to recognize our Lord as God, confessing Him always as a mere man, comparing Him to Adam who, according to you, was created immediately by God, without having parents:
14:149 Իսկ զկենարար մահուանէն, որ լուեալ եւս ես, ասելով՝ ոչ ումեք կարօղ գոլ ի մարդկանէ սպանանել զնա. եւ եթէ սոսկ մարդ է ըստ քո կարծեացդ՝ զի՞նչ անհաւատ է մեռանել մարդոյ: Արդ քաջ միտ դիր եւ խորհեա յայսոսիկ. եւ զի՞ դու զխոնարհագոյնսն, որ յաղագս տեառնն ձայնս՝ հեշտութեամբ ընդունիս, եւ զբարձրագոյնսն ի բաց լքանես եւ ընկենուս:	14:149 As for His life-giving death, of which you have heard, you insist on saying that no one could put Him to death. But (I ask you), if (Jesus) were a mere man, according to your supposition, is it an incredible thing that a man should be able to die? Pay close attention and think about this. You easily accept all the humiliating traits (in the life) of our Lord, but you despise and reject all the glorious ones:
14:150 Լուր նոցին իսկ աւետարանացն յաղագս այսոցիկ: Յովհաննէս աւետարանիչ յաղագս որո՞յ ասէ. «որ հաւատայ յորդի՝ ընդունի զկեանսն յաւիտենականս. եւ որ ոչն հնազանդի որդւոյ՝ ոչ տեսցէ զկեանս. այլ բարկութիւնն Աստուծոյ մնայ ի վերայ նորա:	14:150 Listen now to the Gospels in regard to this matter. Indeed, to whom does John the Evangelist refer in saying: “He who believes in the Son has eternal life; he who does not obey the Son shall not see life, but the wrath of God rests upon him:
14:151 Եւ դարձեալ Յովհաննէս Զաքարիայի որդին ասէ. «ահա Յիսուս գառն Աստուծոյ, որ բառնայ զմեղս աշխարհի»: Եւ նոյն ինքն սկիզբն Յովհաննու աւետարանին՝ «Ի սկզբանէ էր բանն, եւ բանն էր առ Աստուած, եւ Աստուած էր բանն: Նա էր ի սկզբանէ առ Աստուած: Ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ոչ ինչ:	14:151 John the son of Zechariah also says: “Behold the iamb of God, who takes away the sin of the world.” [John 1:29]. Then John the Evangelist begins his Gospel with these words: “In the beginning was the Word, and the Word was with God, and the Word was God. He was in the beginning with God; all things were made through him, and without him was not anything made that was made:
14:152 Եւ նոյն ինքն Աստուծոյ բանն հանդերձ մարմնովն ասէր. «որ ետես զիս՝ ետես զհայրն իմ». եւ «որպէս գիտէ զիս հայր՝ գիտեմ եւ ես զհայր». եւ «որ առաքեաց զիս հայր՝ ընդ իս է». «Ելանեմ ես առ հայրն իմ եւ առ հայր ձեր, եւ Աստուածն իմ եւ Աստուած ձեր:	14:152 The Word of God himself, having come into the world in flesh, has note: “He who has seen me has seen the Father” [John 14:9], “as the Father knows me and I know the Father” [John 10:15], “the Father who has sent me is with me” [John 16:32], “I am ascending to my Father and your Father, to my God and your God:
14:153 Հայր նորա բնութեամբ, եւ մեր՝ շնորհօք, զի «որք ընկալան զնա՝ ասէ, ետ նոցա իշխանութիւն որդիս Աստուծոյ լինել, որոց հաւատասցեն յանուն նորա». իսկ Աստուած նորա՝ ըստ մարմնոյն ընդ մեզ, եւ մեր բնաբար: Առաքի իբրեւ զմարդ, եւ առաքէ իբրեւ զԱստուած. «որպէս առաքեաց զիս հայր՝ եւ ես առաքեմ զձեզ»: Ըստ այսմիկ եւ ամենայն ձայնք աւետարանացն:	14:153 He is (Jesus) Father by His divine nature, and our Father by grace, because “to all who received him, who believed in his name, he gave power to become children of God.” [John 1:12]. He is His God because of His human nature, which He has in common with us. (Jesus) was sent in His quality as man, and in His being as God, He sent (His disciples): “As the Father has sent me, even so I send you.” [John 20:21; Matt. 28:18 [Arm. text]]. Thus all the passages of the Gospels are in accord on these points:
14:154 Իսկ որ ասացերն՝ անձնիշխանաբար զթլփատութիւնն մեզ ի մկրտութիւն փոխել, եւ զզոհսն ի հաղորդութիւն օրհնութեան հացի եւ բաժակի՝ զայս ոչ մեք, այլ նոյն ինքն տէրն զօրինակս որ ի հնումն՝ ի ճշմարտութիւն օրինացն փոխեաց, ըստ մարգարէութեանն Երեմիայի, որ ասէ. «ահա աւուրք գան, ասէ տէր, եւ ուխտեցից տանդ Իսրայելի եւ տանդ Յուդայ ուխտ նոր. ոչ ըստ ուխտին, զոր ուխտեցի ես ընդ հարսն նոցա յաւուր, յորում հանի զնոսա յերկրէն Եգիպտացւոց:	14:154 With regard to circumcision and the sacrifice, you pretend that we have changed them at will, altering the former into baptism and the latter into the communion of bread and cup. We have not modified anything; it was the Lord Himself who, in accordance with the prediction of Jeremiah, changed the type as laid down in the Old Testament and established the true law. This is the prophecy: “Behold, the days are coming, says the Lord, when I will make a new covenant with the house of Israel and the house of Judah, not like the covenant which I made with their fathers when I took them by the hand to bring them out of the land of Egypt:
14:155 Եւ զո՞ր ուխտ եդ ընդ հարս նոցա յերկրին Եգիպտացւոց, եթէ ոչ զարիւն գառինն ի պասքային, այսինքն ի զատկին, զորմէ ասացն, «այս օրէն կացցէ յազգս ձեր:	14:155 What covenant did He make with their fathers in the land of Egypt, if not that of which one is reminded by the blood of the lambs on the day of Easter, the Passover, and which He had given to be kept in the midst of their people:
14:156 Արդ արեամբ անասուն գառինն ապրեցան որդիքն Իսրայելի ի սատակչէն, իսկ արեամբ անարատ գառինն ո՞չ ապրիցիմք ի յաւիտենական մահուանէն: Ամբիծ գառինն Աստուծոյ ի ժամանակի չարչարանացն առեալ հաց՝ օրհնեաց, եբեկ եւ ետ աշակերտացն. այսպէս եւ զբաժակ գինւոյն, ասելով մարմին եւ արիւն իւր, պատուիրեալ զայս առնել ի յիշատակ իւր, նշանակելով զիւր իբրեւ զամբիծ եւ զանարատ գառինն զենումն:	14:156 So if the sons of Israel were saved from destruction by the blood of an unreasonable lamb, could not we be saved from eternal death by the blood of the immaculate lamb? The immaculate lamb of God, during His passion, took bread, which He blessed, broke, and gave to the disciples. He did the same with the cup of wine. These He called His body and His blood, and commanded that we take and drink in remembrance of Him, announcing thereby His death as the sacrifice of the lamb, innocent and pure:
14:157 Զի եւ այն գառն ճշմարիտ զայս նշանակելով ուսուցանէր գառն. զի ոչ ընթերցար զգիրս եւ ոչ զանուանս, զորս կոչեցին նմա աստուածային գիրք. Բան, Որդի, Ճառագայթ, Կերպարան Աստուծոյ, Կերպարան ծառայի, Աստուած, Մարդ, Հրեշտակ, Մարգարիտ, Կարթ, Տէր տերանց, Ծառայ, Գառն, Ոչխար, Հովիւ, Անդրանիկ յեղբարց, Անդրանիկ ի մեռելոց: Ո՛չ ինչ արգելէր զիւրաքանչիւր զայսոսիկ զանուանս ցուցանել, թէ ընդէ՛ր եւ ըստ որո՛ւմ այսոքիկ անուանեցան, եթէ ճանաչէի զքեզ խնդրօղ արդարութեան:	14:157 The true Lamb was preached as none other than this (the Lord). The Holy Scriptures, which you certainly never read, give Jesus different names: Word, Son, Ray, Image of God, Image of the Servant, God, Man, Angel, Pearl, Bait, Lord of Lords, Servant, Lamb, Sheep, Shepherd, Eldest among brethren, Eldest among the dead. Had I recognized you as one who seeks justice, nothing would have hindered me from giving exposition of each of these names, indicating their true sense and significance:
14:158 Իսկ զթլփատութիւնն, որ ասացեր մեզ փոխել ի մկրտութիւն՝ զթլփատութեանն խորհուրդ ոչ գիտացեր, եթէ ընդէ՛ր հաճեցաւ Աստուած յայնմ անդամի ծածկագունի դնել զուխտ իւր եւ ոչ յայլ փառաւորագոյն եւ յայտնի անդամս:	14:158 Regarding circumcision, you pretend that we have replaced it by baptism. The mystery of circumcision, whereby God desired to treat His covenant in this secret member and not in others more visible and glorious, remains unknown to you:
14:159 Եւ զի թէ արդեօք զայն ո՞չ գիտիցես, թէ Աբրահամ նախ քան զթլփատութիւնն եղեւ հաճոյ Աստուծոյ, եւ նշանակ հաւատոցն եւ սիրոյն որ առ Աստուած՝ ընկալաւ զթլփատութեանն հրաման: Բայց թէ ընդէ՞ր ըստ վերագրելոցն ի ծածուկ անդամի անդ՝ այլ քեզ ոչ է գիտելի:	14:159 You are also ignorant of a further instance, that Abraham, before being circumcised, drew the favor of God to himself, and that he received the precept of circumcision only that it might serve as a sign of nothing other than his faithfulness and love to God. As for the principal reason why this secret member was chosen (to serve this institution), you cannot know it, as observed above:
14:160 Բայց մեք զթլփատութիւն սրտի՝ Հոգւով հրաման առաք ընդունել եւ ոչ զարտաքին մարմնոյ, այլ ըստ վերագոյն ասացելոցդ խոստմանն Աստուծոյ նոր ուխտ ուխտել: Եւ եթէ զթլփատութիւնն եւ զզոհսն եւ զշաբաթսն ոչ բառնայր ճշմարիտ օրինացն ուսուցիչն Քրիստոս՝ ապա զո՞ր նոր ուխտ ուխտէր:	14:160 As for us, we have not received any command to circumcise our exterior members, but our heart, through the Spirit, as in the above cited promises of God, announcing the introduction of a new covenant. Indeed, if Christ, the Master of the true Law, had not eliminated circumcision, as well as the Sabbath and the sacrificial system, what new covenant could He be promising:
14:161 Արդ արժան էր յայդմիկ ամաչել քեզ. զի կամեցեալ քո ի յետին ժամանակս, յոր ազատեաց Աստուած զմարդկան ազգ ի կապանաց օրինացն, վրէժխնդիր թլփատութեանն լինել՝ յոյժ ձաղեցեր զնա. քանզի ի հնումն հրամայեաց Աստուած թլփատել զամենայն արու յաւուր ութերորդի. իսկ դուք ոչ զարս, այլ եւ զկանայս յորում եւ իցէ հասակի՝ ամօթալեօք խայտառակէք:	14:161 You ought to be ashamed of the fact that at so modern a time as ours, when God has delivered the human race by breaking the bonds of the law, you take revenge for circumcision by only ridiculing it to the end. In the ancient law God ordered every male to be circumcised on the eighth day after birth, whereas among you, not only the males but also the females, at no matter what age, are exposed to this shameful act:
14:162 Այլ զաստուածայնոյ մկրտութենէս կանխաւ մարգարէիւն Եզեկիէլիւ գուշակեաց Աստուած ասելով. «Եւ ցանեցից ի վերայ ձեր ջուր սուրբ. եւ սրբեսջիք յամենայն պղծութեանց ձերոց, եւ յամենայն կռոց ձերոց սրբեցից զձեզ:	14:162 As for the divine institution of Baptism, it was announced to us by God long beforehand, through the Prophet Ezekiel, in these words: “I will sprinkle clean water upon you, and you shall be clean from all your uncleanliness, and from all your idols I will cleanse you:
14:163 Զնոյն եւ տէրն յաւետարանի անդ պատուիրեաց. «Գնացէք այսուհետեւ, աշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս. մկրտեցէք զնոսա յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ»: Եւ կատարեցաւ բանն, որ ի մարգարէէն, եթէ «եդի զքեզ լոյս հեթանոսաց» եւ դարձեալ՝ «ժողովուրդ որ նստէր ի խաւարի՝ ետես զլոյս մեծ:	14:163 The Lord commanded this same baptism in His Gospel, saying: “Go therefore and make disciples of ail nations, baptizing them in the name of the Father and of the Son and of the Holy Spirit.” [Matt. 28:19]. This became the fulfilment of the Prophet’s prediction that “I have given you as a light to the nations” and “the people who sat in darkness have seen a great light:
14:164 Իսկ զկիւրակէն ոչ փոխանակ շաբաթու եդաք, որպէս դու սովոր ես գործել անխորհրդաբար: Դու զուրբաթ՝ անխոհականապէս օր ժողովոյ կարգեցեր, զպատճառ եւ ոչ մի ինչ իրաւանց գիտելով:	14:164 Nor have we substituted Sunday for the Sabbath, as you always pretend unwisely. Among yourselves, Friday has been set as the day for assembly, without any reason being given to justify the choice:
14:165 Այլ վասն յարութեան տեառն ըստ մարմնոյ, որով մեզ զյարութիւն խոստացաւ՝ յաղօթս եւ ի գոհութիւն զարարչէն պարապիմք վասն արդարեւ մեծի եւ այսպիսի խորհրդոյս. քանզի յաւուրն ի սկզբանն յորում ասաց Աստուած «եղիցի լոյս», եւ եղեւ լոյս՝ ի սմին աւուր զլոյս աւետեաց յարութեանն ծագեաց ազգի մարդկան յարութեամբն ըստ մարմնոյ միածնի իւրոյ բանին:	14:165 As for us, we assemble on the day of the bodily resurrection of the Lord, who thereby has promised us resurrection, to say our prayers, and render thanks to the Creator for so great a mystery. This is the day on which God at the beginning note: “Let there be light, and there was light.” [Gen. 1:3]. It was on the same day that the light of the good news of the Resurrection shone forth to mankind by the resurrection of the Word and the only-begotten Son of God in His human body:
14:166 Եւ ոչ հրէաբար դատարկանալ ի սմա հրաման ընկալաք, մինչ զի եւ զկերակուրս անգամ հրէարէն ոչ պատրաստել ի սմա:	14:166 We have neither received command to refrain from work therein, following the Jews, nor have we stayed away from preparing our food:
14:167 Բայց դու որովհետեւ մարգարէիցն եւ իւր իսկ տեառնն ոչ հաւատաս՝ զիա՞րդ զճշմարիտ աւանդութիւնս մեր քրիստոնէիցս առ կարեւորս ունիցիս. զի վասն քո եւ նմանեաց քոց ասաց Աստուած ի ձեռն մարգարէին. «Տեսէք, արհամարհոտք, եւ արհամարհեցարուք եւ եղծարուք. զի գործ մի գործեմ ես յաւուրս ձեր, գործ որում ոչ հաւատայցէք, եթէ ոք պատմեսցէ ձեզ:	14:167 Yet for what reason do you attach so much importance to the genuine traditions of the Christians, despite your disbelief regarding the Prophets of the Lord? It was for you and such as resemble you that God said through His Prophet: “Look, you outrageous people, and you will be outraged and reduced yourselves. For I am doing a work in your days that you would not believe if told:
14:168 Ոչ եւս եմ մոռացեալ զոր ասացերն, թէ «զիա՞րդ էր հնար Աստուծոյ ի մարդկային արգանդի բնակել ի մէջ արեան եւ մարմնոյ եւ պէսպէս աղտեղութեանց:	14:168 Nor have I forgotten the objection raised by you in these terms: “How is it possible for God to dwell in the womb of a woman, in the midst of blood and flesh and different impurities:
14:169 Որպէս կարծեմ՝ տեղեակ ես, եթէ բազում են արարածք Աստուծոյ, զորս հրամանաւ եւեթ յոչ լինելոյ բանիւ ի լինելութիւն էած, ասելով ի [ՃԽԸ] սաղմոսին, թէ «նա ասաց, եւ եղեն. ինքն հրամայեաց, եւ շինեցան». եւ զայնս, զորս թերեւս պատուականագոյնս եւ մաքրագոյնս ըստ քոց խորհրդոց քան զմարդն կարծիցես՝ զերկինն եւ զերկնաւորսն արեգակամբ եւ լուսնիւ եւ աստեղօք, եւ զերկիր բուսովք եւ բոլոր կենդանեօք:	14:169 I suppose that you know there is a multitude of creatures God has brought into being by His simple command of word, as [Psalm 148] assures us, saying: “He commanded and they were created; He established them forever and ever.” [Psalm 148:5b-6]. All these beings, the sky with the sun, the moon and the stars, celestial bodies and vegetation of the earth, and the animals, it appears occupy a superior place in your mind, and seem purer and more precious than man:
14:170 Իսկ զայս կենդանիս, ոչ աղտեղիս ասացեր՝ ոչ հրամանաւ, այլ ամենակարող եւ ամենասրբովքն իւրովք ստեղծագործեաց ձեռօք, եւ փչմամբ իւրով հոգիացուցեալ կենդանացոյց: Արդ ոչ էր ըստ Աստուծոյ պիղծ բնութեանս մերոյ կազմած, որ յայնոցիկ արարչագործ ձեռացն եղեւ ստեղծեալ, որ եւ ի պատկեր ստեղծօղին ի նմին արարչէ պատուեցաւ:	14:170 Man, however, considered by you as an impure being, was nevertheless created not by a simple command, but by the all-powerful and all-holy hand of God, who also animated him by His breath. Consequently, human nature, created by the creative hands (of God), and honored by Him with resemblance to Him, cannot be an impure thing in His sight:
14:171 Եւ արդ մի հայհոյեր զբարի արարօղն նորա. զի Աստուծոյ պիղծ եւ ոչ մի ինչ է, որ յինքենէ եղեն, բաց ի մեղաց, զոր ոչ ստեղծ Աստուած ի մարդն եւ ոչ հրամայեաց: Այլ եւ ոչ գոյ ինչ պատուականագոյն արարած, քան զմարդն, վասն որոյ արարաւ ամենայն:	14:171 Do not, then, offer insults to the good Creator, in whose eyes nothing of all that has been created by Him is unclean, save only sin, which not only was not created by Him in man, but was not even ordained. In fact there is nothing more precious than man, for whom all things were created:
14:172 Արդ զոր այսքան պատուոյ արժանի արար՝ զնոյն իւր պատկերն առնուլ եւ փրկել ոչ ամօթ համարէր. զի որպէս ասացի՝ ոչ ինչ աղտեղի է ի մարդկային բնութենէս, բայց միայն մեղք:	14:172 God then, who has so honored man by creating him in His image, would not think it shameful to take man’s image in order to save him, since, as I have said, there is nothing unclean in human nature except sin:
14:173 Զի զոր դու աղտեղագոյն ի բնութեանս մերում համարիս՝ զսա ի մեծ յարդարութիւն ազգիս մերոյ յօրինեաց, որպէս զառամսեայս կանանց ի ծննդականութիւն մարդկան, եւ զխողովակս բացահոսմանց աւելորդաց կերակրոցն եւ ըմպելեացն ի կենացն պահպանութիւն:	14:173 All those things which you consider unclean in our human nature have been organized so by God for the good of the human race. For example, the menses of the female serve in the procreation of the human species, and the elimination of the excesses of food and drink serve for the conservation of our life:
14:174 Զի այսոքիկ քեզ աղտեղիք, իսկ Աստուծոյ՝ որ քեզ է սիրելի, գիճութիւն եւ սպանութիւն եւ հայհոյութիւն եւ այլք այսպիսիքս աղտեղիք, եւ ոչ վերասացեալքդ, զորս ինքն առ յարարչութիւն ծննդեան եւ հանգստեան նոցին արդարեւ սահմանեաց:	14:174 It is you alone who consider them impure, whereas in the eyes of God the things that you like, such as, defilement, murder, blasphemy and other such crimes, are considered as defiling, rather than the aforementioned things which are designed for the purpose of procreation and the health of human life:
14:175 Ի վերայ այսոցիկ եւ զայս իմա, զի եթէ զմորենին առ Մովսիսիւ վառեաց Աստուած հրով աստուածութեամբն իւրով, եւ ոչ եկէզ. պատուականութիւն մարդոյ [առաւել] է քան զմորենին եւ քան զամենայն արարածս. զի վասն սրբոցն որ առ ի մարդկանէ լինէին, ասաց Աստուած. «բնակեցա՛յց ի նոսա եւ գնացից ի նոսա». եւ դարձեալ՝ թէ «յո՞ բնակեցայց, եթէ ոչ ի հեզս եւ ի խոնարհս եւ յայնոսիկ, որք դողան ի բանից իմոց:	14:175 Above all these, now listen to this. If the bush that God inflamed with divine fire at the time of Moses was not consumed, man must be considered of greater value than a bush and all other created things, for it is of holy men that God note: “I will live in them and move among them.” [2 Cor. 6:16]. And again, “But this is the man to whom I will look, he that is humble and contrite in spirit, and trembles at my word:
14:176 Աւասիկ բնակարան իւրոյ աստուածութեանն ասաց զարդարն ի մարդկանէ. եւ չեղեւ ինչ խափանումն Աստուծոյ եւ թշնամանք ի բնական մարդկային ախտից նոցա, զոր դու աղտեղութիւն կարգեցեր. զի եւ վայելուչ էր միշտ կենդանւոյն՝ կենդանի լինել եւ տաճարին: Եւ զայս քեզ առաջի արկանեմ, մանաւանդ զի խանդաս ընդ պատիւ Աստուծոյ սրբոց եւ նոցին նշխարաց, յորս զինքն ասաց բնակել Աստուած:	14:176 It is clearly to be seen here that God calls just men His habitation, and that He is not offended by their natural and human infirmities, which you call filthiness, since it befits the ever-living to have been a living temple I submit to you the following proposition as I perceive you to be envious of the glory of the saints of God and their relics, that God declared to be His dwelling:
14:177 Զի եթէ ամենեցուն ոսկերաց խնամ տանի Աստուած առ ի յառնել մարդկան զհասարակաց յարութիւնն՝ ո՞րչափ եւս առաւել սրբոց իւրոց. վասն որոց բազում անգամ մեծամեծս եւ փառաւորագոյնս խօսեցաւ, եւ մանաւանդ որք մահու վասն նորա համբերեցին: Վասն որոյ եւ ասաց Հոգին սուրբ բերանով Դաւթի. «պատուական է առաջի տեառն մահ սրբոց իւրոց:	14:177 If God cares for all the bones of the human race in view of the general resurrection, how should He not take special care for those of His saints, of whom He has spoken many times in such glorious and majestic terms, above all, of those who have suffered death in His cause? It is of (these) martyrs that the Holy Spirit says by the mouth of David that “Precious in the sight of the Lord is the death of His saints:
14:178 Դարձեալ՝ «բազում նեղութիւնք են արդարոց. յամենայնէ փրկեսցէ զնոսա, եւ պահեսցէ զոսկերս նոցա, եւ մի ի նոցանէ ոչ փշրեսցի»: Զաստուածայնոյ զօրութենէն, որ ի սուրբսն բնակեալ էր. ասէ ոչ փշրել. այլ բազմաց սրբոց փշրեցան եւ հրով կիզան:	14:178 and in another passage: “Many are the afflictions of the righteous; but the Lord delivers him out of them all. He keeps all his bones; not one of them is broken.” [Psalm 34:19-20]. The divine power that dwells in His saints affirms that their bones will not be broken, yet we know that a great number of saints’ bones have been ground to powder or reduced to ashes by fire:
14:179 Բայց դու եւ ոչ բնաւին կարես խորհել յայսոսիկ. այլ իբրեւ զտղայ ընդ երեւելիս եւեթ հայիս: Եւ դարձեալ ասէ. «սքանչելի է Աստուած ի վերայ սրբոց իւրոց»: Եւ Սողոմոն դարձեալ՝ «արդարք յաւիտեան կեցցեն, եւ ի տեառնէ վարձք նոցա. զի թէպէտ եւ յաչս մարդկան մեռան՝ այլ նոքա ի հանգստեան են:	14:179 As for you, child that you are, occupied with things that are visible, you do not think of that at all. (The Holy Spirit) further declares: “God is marvellous to His saints” [Psalm 68:35], and Solomon speaks in these terms: “But the righteous live forever, and their reward is with the Lord. In the eyes of the foolish they seemed to have died, but they are at peace:
14:180 Գիտեմ զի եւ այնմ չես տեղեակ, թէ սպանեալ զանթլփատ այլազգին եւ ընկեցեալ ի գերեզման մարգարէին Եղիսէի. եւ նորա մերձեցեալ յոսկերս մարգարէին՝ յարեաւ վաղվաղակի: Ահա եթէ ոչ էր աստուածային զօրութեանն բնակեալ յոսկերս մարգարէին սրբոյ՝ զիա՞րդ կարէին սոսկ մեռելոյ մարդոյն ոսկերք յարուցանել զմեռեալ այրն:	14:180 I presume that you are not aware of the story of the uncircumcised stranger whose corpse, as soon as it was cast into the tomb of the prophet Elisha and had touched his bones, came back to life at once. Now, if divine power did not reside in the bones of the holy prophet, how could those of a simple dead man be able to resuscitate the dead man:
14:181 Եւ կենդանին Աստուած ոչ համարեցաւ աղտեղութիւն իւրոյ աստուածութեանն բնակել ի գերեզմանի մեռելոյն, որ ինձ եւ քեզ աղտեղի թուի, այլ Աստուծոյ՝ նորին հակառակն:	14:181 Thus we see that the living God does not consider that He is defiled by dwelling in the tomb of a dead person, for that which seems to me and to you unclean is just the opposite in the eyes of God:
14:182 Բայց ի քէն զո՞րպիսի պատիւ սրբոցն խնդրեսցուք. զի դու այժմ զերկիւղածս տեառն ըստ սովորական հեթանոսական մոլորութեանն խոշտանգես ուրանալ, իսկ զոչ հաւանեալսն սպանանելով՝ զանձն քո յաւիտենական մահուամբն սպանանես, ըստ կանխասացութեան տեառն մերոյ, թէ «Եկեսցէ ժամանակ, զի ամենայն որ սպանանիցէ զձեզ՝ համարիցի պաշտօն մատուցանել Աստուծոյ:	14:182 Yet what respect for the saints could one expect from you, when actually you, moved by the straying habit worthy of a pagan, exercise such cruelties towards the faithful of the Lord, with the purpose of converting them to apostasy, and putting to death all those who resist your claims. You are only putting yourself under eternal death, as it has been predicted by our Lord that, “The hour is coming when whoever kills you will think he is offering service to God. ’:
14:183 Որպէս Մահմետ, եղբայր հօրն քո, յաւուր յորում զանաստուած զզոհագործութիւնն առնէր՝ զարիւն ուղտուն սպանելոյ ընդ արիւն քրիստոնէից ծառայիցս Աստուծոյ գլխատելովն խառնէր: Եւ դու ընդ այս նեղիս, եթէ զսուրբսն Աստուծոյ, որք վասն նորա խոստովանութեանն կատարեցան յաշխարհիս՝ ի նուիրեալ Աստուծոյ տեղիսն դնեմք:	14:183 It is thus that Muhammad, your father’s brother, when on the day he went to immolate the profane sacrifice of a camel, at the same time had decapitated a number of Christian servants of God, and mingled their blood with that of the animal. Yet you are annoyed when we gather together the remains of the martyrs who have shown the profession of their faith by their own death, so that we may bury them in places dedicated to God:
14:184 Իսկ որ յաղագս նշանի խաչին եւ պատկերին յիշեցեր՝ պատուեմք վասն յիշատակի չարչարանացն զխաչն մարմնացելոյ Աստուծոյ բանին ի վերայ նորա, զոր ուսաք հրամանաւ Աստուծոյ առ Մովսէս, եւս եւ քարոզութեամբ մարգարէիցն. Մովսէսի հրամայելով առնել եւ դնել զտպաւորութիւն ի վերայ ճակատոյ քահանայապետին անուանեալ զնա թիթեղն սուրբ եւ նուիրեալ:	14:184 In your letter there are some words pertaining to the cross and pictures. We honor the cross because of the sufferings of the incarnate Word of God borne thereon, as we learned from a commandment given by God to Moses, and from the messages of the Prophets. The metal plate which by the order (of God) Moses placed on the forehead of the high priest (Aaron) was clean and holy having the form of a living being:
14:185 Եւ ձեւ թիթղանն է այսպէս որպէս եւ կենդանին ցուցեալ երեւի: Քանզի եւ նշանաւ խաչին կնքին ճակատք մեր՝ քրիստոնէիցս, որպէս վասն մեր չարչարեցելով մարմնով բանին Աստուծոյ:	14:185 It is (in imitation of this sign) that we Christians sign our foreheads with the cross, as (sign) of the Word of God who suffered for us in His human nature:
14:186 Իսկ մարգարէն Եսայիաս յայտնապէս եւ զփայտէն նշանակեաց, յորոց խաչն, որով պսակեալ միշտ պարծի եկեղեցի. «Մայրիւ, ասէ, եւ պեկիւ եւ պեկիւռիսաւ առհասարակ փառաւոր առնել զտեղի սրբութեան իմոյ, եւ զտեղի ոտից իմոց փառաւորեցից»: Եւ Սողոմոն ասէ. «Օրհնեալ է փայտն, որով լինի արդարութիւն». եւ դարձեալ՝ «Փայտ կենաց է ամենեցուն, որ առնեն զնա. եւ որ յենուն ի նա իբրեւ ի տէր հաստատութեամբ:	14:186 Prophet Isaiah even indicates the wood out of which that cross should be made, the sublime crown in which the Church is forever glorified. He says: “The cypress, the plane, and the pine, to beautify the place of my sanctuary; and I will make the place of my feet glorious.” [Isaiah 60:13]. Solomon says: “Blessed is the wood by which reighteousness comes.” [Wisdom 14:7]. Again, “She (wisdom) is a tree of life to those who lay hold of her; those who hold her fast are called happy:
14:187 Այլ վասն պատկերի չունիմք այսպիսի կարծիս, զի ոչ ընկալաք իսկ ի գրոց այսպիսի պատուէրս: թէպէտ եւ գտանեմք ի հնումն հրամայեալ Աստուծոյ Մովսիսի՝ ի խորանին վկայութեան առնել զնմանութիւն քերովբէիցն:	14:187 As for pictures, we do not pay them like respect, not having received any commandment to that effect in the Holy Scriptures. We have, however, in the Old Testament the divine command which authorized Moses to have the figures of the Cherubim in the tabernacle as witnesses:
14:188 Այսպէս եւ մեք փափագանօք աշակերտացն տեառն եւ նորին իսկ տեառնն մարմնացելոյն սիրովն վառեալք՝ հաւաստեաւ կենդանագրութեան եւ նմանագրութեան, որ ի նոցունց ժամանակաց առ մեզ եհաս՝ որպէս զկերպարանս իսկ նոցա յանդիման տեսանելով՝ զուարճացեալ փառաւորեմք զԱստուած, զփրկօղն զմեզ ի ձեռն այսպիսի նմանութեամբ զգեցողին որդւոյն իւրոյ միածնի եւ փառաւորօղի զսուրբս իւր. եւ ոչ թէ փայտին եւ դեղոյն որ ի վերայ փայտին՝ երկիր պագանեմք:	14:188 Likewise we, animated by a sincere love for the disciples of the Lord, and burned with love for the incarnate Lord Himself, have always felt a desire to conserve their images, which have come down to us from their times as their living representation. Having them (their images) in front of us, we joyfully glorify God who has saved us by the intercession of His only-begotten Son, who appeared in the world in a similar figure, and who has glorified His saints. But as for the wood and the colors on it, we do not give them any reverence:
14:189 Բայց դու ոչ աղաչես վասն զոհիւք պատուելոյ զտունն քո, զոր Քաբարն կոչեցեր, եւ Աբրահամու իմն ասես տուն. զոր արդարեւ զանջրդի անապատն եւ յերազի անգամ չիք տեսեալ Աբրահամու:	14:189 But you do not feel ashamed to have venerated that house of yours which is called the Ka’aba, the dwelling of Abraham as you say. As a matter of fact Abraham never saw any such arid desert even in his dream:
14:190 Զոր տուն եւ նախ քան զՄահմետն ձեր ազգդ ձեր պաշտէր, զոր սովորութիւն ձեր եւ Մահմետն ձեր ոչ եբարձ, այլ միայն նստեալ Աբրահամու ասաց: Իսկ զի մի յախուռն նախատօղ քեզ երեւեցայց՝ զայս եւ ի սրբոց աւետարանացն եւ ի քոց իսկ պատմութեանց յայտնի քեզ արարից:	14:190 This house was existing long before Muhammad, and was the object of a cult among your people, while Muhammad not only did not abolish it, but also called it the dwelling of Abraham. I wish not to be insulting you by saying that I shall prove my point by passages from the holy Gospels and from your own history:
14:191 Զի յոլով անգամ զբազմութիւն դիւացն տէրն յանապատն յայն յուղարկէր, որպէս եւ ասէ յաւետարանին. «շրջին, ասէ, ընդ անջրդին տեղիս»: Իսկ դեւք բնակեալ անդ եւ յակն անկեալ ձեր երբեմն ի նմանութիւն օձից եւ երբեմն աղտեղի եւ գէճ ցանկութեամբ ըստ սովորութեան իւրեանց պատրեալ զձեզ՝ ամուսնանալոյ կարծիս տան. իսկ դուք անընտրողաբար հաւանեալք պատրանաց նոցա՝ աստ եւ ի հանդերձելումն հաւասար նոցա էք:	14:191 The Lord often drove out demons into that very desert, as He says in the Gospel: “He (the unclean spirit) passes through waterless places.” [Matt. 12:43]. These unclean spirits appear to you there sometimes in the form of serpents, and sometimes they seem to indulge in evil relations with women, according to their custom, giving the appearance of making marriages. You, deceived by the illusion, and imprudently following them, make yourselves equals to them here on earth and in the world to come:
14:192 Եւ զայս ոչ իմանայք, եթէ առ հանդերձեալսն աւետարանաւ փրկչին ոչ կարեն նոքա այսպիսեաւ իւիք մերձենալ. այլ եւ մարդանալոյն նորա զօրութեամբ կապեալ ապստամբ նոցա բռնութիւնն՝ թէպէտ եւ չարասէր գոն որպէս եւ հայրն իւրեանց սատանայ՝ վնասել յայտնապէս ոչ կարեն նոցա:	14:192 You seem not to understand that in the other world they are forbid-den to have such intercourse according to the Gospel of the Savior. (Jesus), while in body, fettered here below their (the demons’) revolting violence, and though, like their father Satan, they are always full of malice, yet they are unable to cause harm openly:
14:193 Զի թէ կարէին եւ իշխէին՝ ի միում աւուր հրով տոչորեալ սպանանէին զձեզ. այլ միայն գողաբար խաբէութեամբ ի կորուստ հոգւոց ձերոց պատրեն զձեզ: Կամ քարին զոր ռոքունն կոչեցեր, զորմէ ոչ գիտես, եթէ ընդէր երկրպագեալ համբուրես, եւ դիւական կոտորածին, յորմէ գազանք եւ թռչունք գարշին եւ միոտանի վազեսցեն, եւ քարաձգութեանն եւ փախստեանն եւ զգլուխ գերձնլոյն եւ այլոց ամօթալեաց, զորս գործեն:	14:193 If they dared to do this, or were able, they would have destroyed you as by fire in a single day. As it is, they are able to do no more than lead you to the loss of your souls by way of fraud. Examples of such ridiculous superstitions: The stone that you call rukn and which you adore and kiss without knowing why; the carnage of demon, from which the birds and the beasts flee with all haste and extreme aversion; the stones cast; the flight; having your head shaven, and the rest:
14:194 Թողում ասել զօրինադրին ձերոյ զաղտեղի հրամանն յաղագս մերձենալոյ արանց ի կանայս. զորմէ ամաչեմ ասել եւ օրինակ բերել զվարելն անդաստանաց, որովք արօրաբար պղծութեամբք ոմանք ի ձէնջ ուսան մերձենալ ի կանայս: Կամ զի՞նչ ասացից զանողջախոհ պարկեշտութիւն չմարգարէին ձերոյ, զԶեդայ կնոջն զխարդաւանական պղծութիւնն եւ զպատճառս աղտեղութեանն յԱստուած ի վեր առաքելն, ուստի եւ տաղտկալին օրէնք յազգ ձեր ի ներս մտին:	14:194 I will allow myself to say a word about the abominable authorization given you by your legislator to have an affair with your wives which he has compared, I am ashamed to say, to the tilling of fields. As consequence of this, some of you acquired the habit of having affair with women, as if it were a matter of tilling fields. Nor can I forget the unchaste approach of your prophet and the manner full of artifice whereby he succeeded in seducing the woman Zeda. Of all these abominations, the worst is that of accusing God of being the originator of all these unclean acts, which has doubtless been the cause of the introduction of this disgusting law among your people:
14:195 Եւ զի՞նչ չարագոյն հայհոյութիւն քան զայն՝ կամողացն զոր գործէր՝ պատճառ զԱստուած դնելով: Իսկ որ Դաւթի զՈւրիա կինն ասացեր առնուլ՝ էառ մեղուցեալ Աստուծոյ, վասն որոյ պատուհասեցաւ ի տեառնէ: Իսկ Մահմետն քո եւ դուք հակառակիք, բարւոք առնէք:	14:195 Is there indeed a worse blasphemy than that of alleging that God is the cause of all this evil? As for the example of David, who took Uriah’s wife, as you remind me, it is well known that therein he committed a sin before God, for which he was grievously punished by the Lord. The fact is that your legislator and all of you continue to resist (the truth:
14:196 Եւ զի՞նչ քան զայն չարագոյն՝ զմեղս չհամարել մեղք, որում եւ թողութիւն իսկ ոչ խնդրէք եւ ոչ գտանէք անամօթ մեղացն: Աստուած հրամայեաց յաւետարանսն՝ չթողուլ առնն զկին, բայց վասն պոռնկութեան. եւ դուք իբրեւ կերակրով յագեալ կանամբք՝ յորժամ եւ կամիք՝ թողուք:	14:196 In this you do well, for I know nothing worse than not holding sin to be such as it is, and that is what you really do in never seeking nor receiving pardon. In the Gospel God has commanded the husband not to divorce the wife save for the cause of adultery, but you act quite otherwise: when you are tired of your wives, as of some kind of nourishment, you abandon them at your fancy:
14:197 Իսկ զանդրէն առնլոյն զամօթ եթէ էր հնար՝ ոչ ասէի. քանզի նախ այլոց տայք պղծել զկինն, ապա առնուք: Իսկ զանխիղճ պոռնկութիւն հարճիցդ, յորս զամենայն ստացուածս եւ զկողոպուտս մարդկան ծախէք՝ ո՞ւր եդից. մեծագունից գնելով մեծագնոց ստացուածոց, եւ յագեալք որ ընդ նոցայն պղծութեամբ՝ իբրեւ զանասունս վաճառէք:	14:197 I would prefer not to say anything, were it possible, about the shamelessness with which you remarry: before retaking your wives you make them sleep in the bed of another. And what shall I say of the execrable debauchery which you commit with your concubines? For you are prodigal with them of all your fortune, and then, when you are tired of them, you sell them like cattle:
14:198 Ասեն զօձէ, եթէ ընդ միւռինէս զեռնոյ որ ի ծովու է՝ ի խառնակումն մերձաւորութեան գայ. եւ իբրեւ մերձենայ յեզր ծովու՝ զմահացու թոյնսն ի բաց դնէ. եւ այսպէս կատարէ զցանկութիւնն:	14:198 It is said that the serpent has intimate relations with the murines, the reptile of the sea, but on arriving at the seashore the serpent spits out its venom before entering into its love affair:
14:199 Իսկ դուք քան զնոյն ինքն զօձ թունաւոր էք եւ նենգաւորագոյն, եւ զնենգ չարութեանդ ձերոյ ոչ մարմնաւորական մերձաւորութեամբն թողուք. զի եւ ի մահուանն ձերում մեղանչական՝ խեղդամահ կորուսեալ զմիմեանս, վարդապետելով չար դիւին:	14:199 But you are more venomous than the serpent, never putting any limits to your bad faith, and not being able to satisfy your unleashed passions while still alive, at the hour of your death you violently put your wives to death, following the inspiration of the evil spirit:
14:200 Իսկ վասն սատանայի եւ արդարոցն հոգւոցն որ ասացեր, թէ զսատանայ Աստուծոյ գանձապահ առնէք՝ կարի յոյժ սխալեցար ի խոհականութենէն մերմէ:	14:200 In a speaking of Satan and the souls of the just, you pretend that we have represented the former as the treasurer of God. That is an erroneous diversion from our prudence:
14:201 Այլ զի ուրախ էր սատանայ ի վերայ անյուսութեանն, զոր վասն մահու ունէին մարդիկ եւ միանգամայն կարծէր եւ ինքն սատանայ, թէ որք ննջեցին արդարքն՝ կորեան արդեօք եւ մոռացեալ եղեն յԱստուծոյ, կարծելով ի ձեռն մարմնոյ եւ ամբաւ խոնարհութեանն եւ զԲանն Աստուած այնպիսի ոք՝ յորդորեաց զաշակերտն նորա ի մատնութիւն եւ զհրէայսն ի սպանութեան խորհուրդ:	14:201 We say, on the contrary, that Satan was most happy at seeing humanity in despair caused by the horror of death. For he believed that the just were abandoned by God and were lost after death. Filled with this thought, and struck by the extreme humiliation of the Word of God, Satan believed that (Christ) also would be subject to the condition of men, and so incited His disciples to betray Him, and the Jews to put Him to death:
14:202 Եւ տեսեալ զկամաւոր գալուստն տեառն ի մահ խաչին՝ երկուցեալ սկսաւ արհաւրօք կշտամբել զկին դատաւորին առ ի խափանել զազգի մարդկան զփրկութիւնն:	14:202 But when he saw the Lord walk willingly towards the sufferings of the cross, he was seized with horror, and in order to hinder the salvation of the human race, he attempted to terrify the wife of the judge (Pilate) by remorse:
14:203 Եւ ճաշակեալ զմահ մարդկանութեամբն՝ անմահ մնացեալ աստուածութեամբն եւ անմեկնելի ի մարդկութենէ իւրմէ իբրեւ Աստուած ճշմարիտ յԱստուծոյ ճշմարտէ՝ յարեաւ, մանաւանդ թէ յարոյց զմարդկութիւնն իւր ըստ մարգարէութեանն Դաւթի, եթէ «յարիցէ Աստուած, եւ ցրուեսցին ամենայն թշնամիք նորա», եւ յերկոտասան մարգարէսն, եթէ «Մնա՛ ինձ յաւուր յարութեանն իմոյ:	14:203 In spite of his artifices, however, (the Word of God) tasted death in His human nature, while always remaining immortal in His divine nature, though inseparable from His humanity, and as true God engendered from true God. He rose again, or rather resuscitated His human nature, in accord with what was said by the Prophet David: “Let God arise, let his enemies be scattered” [Psalm 68:1]; and according to another prediction made by one of the twelve Prophets: “Wait for me for the day when I arise:
14:204 Որ յարուցեալ ոչ վասն իւր, որ անմարմինն էր եւ անմահ եւ անապական, այլ վասն ազգի մարդկան առեալ զմարդկութիւնն եւ նովաւ համբերեալ մահու: Որ եւ իւրով յարութեամբն շնորհեաց մարդկան զյարութիւն եւ զյոյս՝ վերստին զգենլոյ զմարմին ննջեցելոցն հոգւոց, զերծեալք հոգիքն անմարմինք յանմարմնաբար ազդեցութենէ թշնամւոյն. քանզի եւ ոչ փոքրագոյն խնամոց արարչին հանդիպին հոգիքն ի Քրիստոս մարմնաւորութեամբ Բանին:	14:204 The Word of God being thus resuscitated, less for Himself, since He was spiritual, immortal and incorruptible, than for the human race whose nature He had taken upon Himself and met His death. He assured by this resurrection the resurrection of men, and rendered certain the hope that the dead, delivered from the spiritual influence of the enemy, will be reclothed in new bodies, since souls obtain many graces from the Creator by the incarnation of Christ the Word:
14:205 Արդ որպէս սատանայ անյուսութեամբն իւր եւ դիւացն իւրոց կորստեամբ եւ տկարութեամբ կապեալ՝ առ յոչ եւս բռնազբօսել զմարդիկ ի պաշտամունս օտարոտիս, զոր ոչ կամիցի Աստուած, եւ յուսով ժառանգելոյ զյաւիտենական հուր գեհենին:	14:205 It is then true that Satan, enfeebled, lost and led along by his despair and that of his legions, sees himself at last reduced to the impossibility of leading any longer the world to those cults which are strange and contrary to the will of God. So he has nothing to expect but the punishment of the eternal fire:
14:206 Ոչ մոռացայ եւ զոր ասացեր ի մարգարէէն: Եսայեայ զասացեալն զհեծելոյն իշոյն եւ ուղտուն: Եւ արդ դիտաւորութիւն տեսլեանն այսպիսի է: Տեսիլ անապատին ծովուն՝ քո անապատն է ծովեզերեայ մերձ ի Բաբելացւոց իշխանութիւնն եւ սահմանակից նորին:	14:206 I do not want to forget what you had said about the vision of Isaiah, whereby a rider appears to him mounted on an ass and a camel. The meaning of the vision is this: The aspect of the maritime desert indicates that it is your desert which is situated by the side of the sea, neighboring and bordering Babylonia:
14:207 Եւ յետ փոքու միոյ ասէ. «Տեսանէի հեծեալս երկուս, հեծեալ մի յէշ եւ հեծեալ մի յուղտ»: Երկոքին մի հեծեալ էին, որպէս ի նմին տեղւոջ մարգարէն յայտնապէս ասէ ցուցեալ:	14:207 A little later on the Prophet says: “I saw riders, a pair of horsemen one on an ass and the other on a camel.” [Isa. 21:7]. Those two riders are really only one and the same, as the Prophet himself clearly affirms in the passage itself:
14:208 Բայց էշ կոչէ մարգարէն զհրէական ժողովուրդն, որք ընթեռնուին զօրէնս եւ մարգարէս, եւ հաւանեալք վարդապետութեանն սատանայի՝ ոչ ծանեան եւ ոչ հնազանդեցան տիեզերափրկօղ աւետարանին, զորմէ եւ ի սկզբան գրոցն իւրոց դատախազ լինի ասելով՝ «ծանեաւ եզն զստացիչ իւր, եւ էշ զմսուր տեառն իւրոյ, եւ Իսրայէլ զիս ոչ ծանեաւ». իսկ ուղտ կոչեաց զՄադիանացիսն եւ զԲաբելացիսն, վասն յաճախ լինելոյ առ ձեզ կենդանւոյս այսորիկ:	14:208 Under the name of ’ass’ the Prophet means the Jewish people who, although have read the Law and the Prophets, yet influenced by the teaching of Satan, have refused to submit and accept the Gospel destined to save the universe. It is this disobedience of the Jewish people that the same (Prophet) denounces at the beginning of his book: “The ox knows his owner, and the ass its master’s crib; but Israel does not know.” [Isa. 1:3]. Under the name ’camel’, the Prophet refers to the Midianites and the Babylonians, because these animals are very common among you:
14:209 Եւ այն թշնամին, որ զՀրէայսն օրինապահութեանն կարծեօք մոլորեցոյց՝ զձեզ կռապաշտութեամբն գլորեաց. եւ զի երկոքեան մի են՝ տես, զիա՛րդ յայտնապէս ցուցանէ մարգարէս եւ դարձեալ ասէ. «Տեսանէի զնոյն հեծեալ զի գայր երկձի»: Ահա մի է՝ որ յառաջն երկու երեւէր: Եւ զի՞ երկձի, զի Հրէից եւ հեթանոսաց տիրեաց՝ որ հալածեացն զնա: Եւ արդ զիա՞րդ գայր եւ զի՞նչ խօսէր. գայր, ասէ, երկձի, եւ զաղաղակ բարձեալ ասէր. «անկաւ Բաբելոն եւ կործանեցան ձեռագործք նորա:	14:209 And the same enemy who led the Jews into error, under the pretext of conserving the Law, has made you also fail into idolatry. I have said above that the two (riders) really represent only one and the same man, as the Prophet reveals clearly by saying: “I saw the same horseman who came mounted on two steeds.” [Isa. 21:9]. Here the horseman who appeared as two before was only one. He designates by these two horses the Jews and the pagans whom He dominated but who still persecuted Him. Whence then comes this man? What does he say? He comes mounted on two horses, and cries at the top of his voice: “Fallen is Babylon; and all the images of her gods:
14:210 Ահա թշնամին է այս, որ ողբայ զամայութիւն իւր, որ այլ տեղի փախստեան ոչ եգիտ բայց զանապատն քոյ, եւ զերկոսին զձիս ամբարշտութեան իւրոյ եկեալ էած ազգիդ քո, որ է հրէական անհաւատութիւնն եւ հեթանոսական անառակութիւնն:	14:210 It was then the enemy who deplored its desolation, and who, not finding any refuge other than your desert, has led the two horses of his iniquity to your race, that is to say, the infidelity of the Jews and the debauchery of the pagans:
14:211 Եւ զայս ի միասին ետ ձեզ՝ գողաիժաբար զձեզ պատրեալ եւ ոչ բռնութեամբ. զի թլփատիք, եւ առանց եղուտ եւ արարչական բանին եւ Հոգւոյն իմանայք զաստուածութիւնն, իբրեւ զՀրէայս. իսկ բախտից եւ ճակատագրի եւ դիւաց որ են գեհեանք հաւանիք իբրեւ զհեթանոսս:	14:211 By the aid of these two elements, (the enemy) finally succeeded, by occult means rather than by the exercise of force, in drawing you into his error. It is thus that he has led you to circumcise yourselves, without admitting, like the Jews, the creative and substantial divinity of the Word and of the Holy Spirit. As for destiny and knowledge of the future, and as to the demons who belong to hell:
14:212 Ընդ նոսին եւ իբրեւ զնոսա վարիք աղտեղի եւ անասելի գիճութեամբք, ճանապարհ Աստուծոյ կոչէք զանողորմ սպանութեանց եւ գերութեանց մարդկան զասպատակսն ձեր: Հաւատք եւ վարք ձեր այսպիսիք, եւ պարծանք ձեր՝ հրեշտակային վարս վարողաց:	14:212 You have the same faith in them as the pagans, whose abominable debaucheries are familiar to you. You call ’the Way of God’ these devastating raids which bring death and captivity to all peoples. Behold your religion and your conduct. Behold your glory, you who pretend to live an angelic life:
14:213 Իսկ մեք գիտացեալք եւ ծանուցեալք զմեր սքանչելի փրկութեանս խորհուրդ՝ ակն ունիմք յետ յարութեանն վայելման թագաւորութեանն երկնից, որ քարոզութեան աւետարանին հնազանդեցաք, եւ հնազանդիմք այնպիսեաց բարեաց, «զոր ակն ոչ ետես եւ ունկն ոչ լուաւ, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց եւ հաւատացելոց». եւ ոչ գինւոյ եւ կաթին եւ մեղու աղբերս, եւ կանացն միշտ կոյս մնացելոց խառնակմունք, եւ ծնունդք որդւոց, եւ այլ այսպիսի հեթանոսական եւ յիմարութեան անդնդոց շաղակրատմունք:	14:213 As for us, instructed in and convinced of the marvelous mystery of our redemption, we hope after our resurrection, to enjoy the celestial kingdom, since we have obeyed the doctrines of the Gospel, and wait humbly for the happiness such that “What no eye has seen, nor ear heard, what God has prepared for those who love him.” [1 Cor. 2:9]. We do not hope to find there fountains of wine, honey or milk. There we do not expect to enjoy contact with women who remain forever virgin, and to have children by them, for we put no faith in such silly tales caused by extreme ignorance and paganism:
14:214 Անդր ի բաց տար զառասպելական բաջաղմանցդ բարբաջմունս, «զի ոչ է արքայութիւնն կերակուր եւ ըմպելի», որպէս ասաց Հոգին սուրբ, «այլ արդարութիւն է եւ սրբութիւն». «քանզի ի յարութեանն ոչ կանայս առնեն եւ ոչ արանց լինին. այլ այնպէս են, որպէս հրեշտակք յերկինս:	14:214 Far from us such idle stories and fabulous tales. “For the kingdom of God is not food and drink”, as says the Holy Spirit, “but righteousness and peace” [Rom. 14:17], because “in the resurrection men neither marry nor are given in marriage, but are like angels in heaven:
14:215 Բայց վասն զի դուք գիճութեամբ եւ աղտեղի ցանկութեանցդ հեշտութեամբ ոչ երբէք յագիք, եւ քան զնա այլ ոչ ինչ բարի համարիք՝ վասն այսորիկ եւ զերկնից արքայութիւնն առանց այնր ոչ ինչ համարիք, եւ այնուիկ կամիք զարդարել զնա:	14:215 For you who are given over to carnal vices, and who have never put limit to your lustful pleasures, you who prefer your pleasures to any good, it is precisely for that reason that you consider the kingdom of heaven of no account if it is not peopled with women:
14:216 Այս քեզ համառօտ պատասխանիք. զի յաղագս անսասանելի եւ անտարագրելի հաւատոյս նեղեցաք ի նախնումն, եւ այժմ ի ձէնջ հեթանոսաց, եւ հանապազ մեռանիմք յաղագս պատուական, սուրբ եւ անզուգական անուանն, որ կոչեցեալ է ի վերայ մեր ըստ կանխագուշակ մարգարէին Եսայեայ, թէ «կոչեսցի քեզ անուն նոր, զոր տէր անուանեսցէ», որպէս պատուիրեաց մեզ տէրն, մինչդեռ մարմնով յաշխարհիս էր ասելով. «եթէ զիս հալածեցին՝ ապա եւ զձեզ հալածեսցեն, եթէ զբանն իմ պահեցին՝ ապա եւ զձերն պահեսցեն: Այլ զնոյնս արասցեն ընդ ձեզ. զի ոչ ծանեան զառաքիչն իմ:	14:216 Behold the short reply that I addressed to you. For the sake of our unshakable and imperishable faith, we have endured at your hands and will still endure much suffering. We are even prepared to die, if only to bring to ourselves the name of ’saints’, a name precious and incomparable, as predicted by the Prophet Isaiah: “You shall be called by a new name which the mouth of the Lord will give.” [Isa. 62:2]. The Lord Himself, when He was upon earth, told us beforehand (of these sufferings), saying to us: “If they persecuted me, they will persecute you; if they kept my word, they will keep yours also. But all this they will do to you on my account, because they do not know him who sent me:
14:217 Եւ դարձեալ՝ թէ «յաշխարհի աստ զնեղութիւն ունիցիք»: Եւ ցՀայրն յաղօթսն ասելով. «զոր ետուր ինձ յաշխարհի, քո էին եւ ինձ ետուր զնոսա», եւ «յաշխարհէ աստի չեն, որպէս եւ ես չեմ յաշխարհէս, զի եթէ յաշխարհէ աստի էին՝ աշխարհս զիւրսն սիրէր արդեօք. բայց չեն յաշխարհէս. այլ ես ընտրեցի զնոսա յաշխարհէս. վասն այսորիկ ատեայ զնոսա աշխարհ:	14:217 And again, “In the world you have tribulation.” [John 16:33]. (Jesus Christ) in His prayer addressed to the Father, note: “ (I have manifested thy name to the men) whom thou gavest me out of the world; thine they were, and thou gavest them to me* ’ [John 17:6], and “they are not of the world, even as I am not of the world.” [John 17:16]. “If you were of the world, the world would love its own; but because you are not of the world, but I chose you out of the world, therefore the world hates you:
14:218 Արդ վասն այսպիսի յուսոյ ի ձէնջ տանջիմք սպառնալեօք եւ մահուամբ եւ ի մէնջ համբերութեամբ. զի եւ ոչ յաղեղն մեր յուսամք, եւ ոչ սուր մեր փրկեսցէ զմեզ. այլ աջ տեառն եւ բազուկ նորա եւ լուսաւորութիւն երեսաց նորա. եթէ յայսմ աշխարհի տակաւին կամեսցի եւ հաճեսցի, եւ եթէ ի հանդերձելումն փոխանակ ի ձէնջ վտանգիցդ զվարձսն աճեցուսցէ՝ որպէս կամի, եւ յորժամ կամեսցի:	14:218 Because such is our hope, we are tormented by you, under the threat of death; but we can only respond with patience, for we count on neither our bow nor our sword to save us, but on the right arm of the Lord, and on the light of His countenance. Should He will it, (we are prepared to suffer still more) in this world, so as to be recompensed in the world to come as an exchange of the tortures inflicted by your hands. This He will do at the opportune time and according to His will:
14:219 Իսկ դուք ի բռնակալութեանդ եւ ի զրկմանդ մնալով՝ կարծէք վասն հաճոյիցն Աստուծոյ ի հաւատոց ձերոց վայելել զայս, ոչ յիշելով զՊարսս, որ [Ն] ամ բռնակալեցին, վասն որո՛յ պատճառանաց՝ ինքն Աստուած գիտէ, այլ ոչ յաղագս նոցա ուղիղ հաւատոցն:	14:219 As for you, persisting in your tyranny and your usurpation, you attribute to your religion the enjoyment of the favorable (protection) of God. You forget that the Persian also prolonged their tyranny for [400] years. What was the reason for such a reign? God alone knows; but surely it was not because their religion was just:
14:220 Իսկ մեք հաճեալ եմք ընդ նեղութիւնս եւ ընդ վիշտս, որք հասանեն մեզ վասն փառաւորեալ անուան տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի. որպէս զի հանդերձելոց բարեացն հասցուք ընդ այնոսիկ, որք սիրեցին զօր երեւելոյ մեծի դատաւորութեանն Աստուծոյ ի փառս եւ ի գովեստ սիրելեաց անուան նորա: Ընդ որս եւ մեք փառաւորելով արժանի եղիցուք զմի աստուածութիւնն Հօր եւ միածնի իւրոյ Բանին եւ Հոգւոյն սրբոյ այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:	14:220 As for us, we accept with eagerness all the sufferings and all the tortures which befall us for the sake of the glorious name of Jesus Christ, our Lord and Savior, so that we may arrive at the happiness of the future world with all those who have loved to see the coming of the great day of Judgment of God, for the praise and glory of those who loved His name, with whom we may be worthy to glorify the unified divinity of the Father, the Word, his only- begotten (Son), and the Holy Spirit, now and forever. Amen: